Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1973, Blaðsíða 2

Baldur Jónsson
SUNZK MUVONDIM
Orðið málvöndun felur það
i sér, að ekki sé allt mál jafnt
að gæðum, rétt eins og vöru-
vöndun ber það með sér, að
ekki sé öll vara jafngóð. Með-
an talað er um málvöndun, er
eitthvert gæðamat til, einhver
skii milli góðs og ii'lis í máli
manna eins og öðru atfer'ii
þeirra. Þetta er siðgæðislegt
mat í einhverjum skilningi og
er uppi með öllum menningar-
þjóðum, þótt með ýmsum
hætti sé.
Málvöndun miðar að vöndun
máls, hvað sem það kan,n svo
að merkja, eins og siðavönd-
un horfir til bættra siða. Þeg
ar sagt er fyrir um góða siðu
í máli sem öðru, er stuðzt við
venjur og hefð, sem skapazt
hefir, þegjandi samkomulag, ó-
skráð lög, sem reynt er að
fylgja. „Mál er mengi af venj-
um“, hefir frægur málfræðáng-
ur sagt. Þegar almennar siða-
venjur og málvenjur eru virt-
ar, er hegðun manna talin góð;
aðferðin er rétt. En þegar út
af ber, er hún sögð vera vond
og hneykslar, ef úr hófi keyr-
ir; aðferðin er röng.
Alls staðar er verið að
kenna, hvert sem litið er. Ein-
um er kennt að sitja hest, öðr-
um að aka bll. Einn lærir á
fiðlu, annar að stíga dans. Börn-
um er kennt að lesa og reikna;
öðrum er kennt að fana með
vélar af ýmsu tagi. Sumir læra
eriend tungumál, aðrir að
syngja o.s.frv. Og a'F.t miðar
að því að kenna mönnum að
fara rétt að, gera það, sem er
rétt. í þessum efnum er móð-
urmál^kennsia að sjálísögðu
engin undantekning fremur en
tungumálakennsta yfirleitt.
Ef venjur máls eru virtar,
er málið rétt. Ef þær eru brotn-
ar, er málið rangt. Svo einfalt
er þetta. Það er engin ástæða
t:i að forðast einB og heitajn eld-
inn að nota orðin rétt og rangt
i dómum um mál manna, edns
og mér hefir fundizt vilja
brenna við upp á siðkastið. Þau
orð eiga fullan rétt á sér, ef
svo ber undir, enda hikar eng-
inn við að nota iþaiu, þegar er-
lend mál eru annars vegar eða
verið er að kenna útlendingum
islenzku.
En svo kemur raunar ti'l gild-
ismat eins og d sumri þeirri
kennsiu, sem ég nefndi dæmi
um áðan. Þá er ekki nóg, að
mál sé rétt, heldur .getur það,
sem rétt er, verið misjaifnt að
(Erindi þetta var flutt fyrir rúmu ári,
22. júní 1972, á kennaranámskeiði
í íslenzku fyrir barna- og gagn-
fræðaskólakennara, sem
haldið var á vegum
Menntamála-
ráðuneytis).
gæðum. Þá er komið að ma't'inu
■um gott og vont og allt, sem
þar er á miili.
Aldrei myndum við kenna
útlendingum að segja mér lang-
ar, mér vantar, mér hlakkar
og jafnvel ekki mig hlakkar.
Hvers vegna ekki? Vegna þess
að gagnvart útlendingi væri'
þetta i okkar huga rangrt mál
eða a.m.k. óvandað mál. En ef
það er ekki nógu goft handa
útiendingum, er það þá nógu
gott handa okkar eigin börn-
um ? Og er það yfiMíeitt f ullgott
handa öðrum, sem við teljum
ekki nógu gott handa okkur
sjálfum og myndum aldrei láta
okkur um munn fara?
Það er ekkert álitamál, að
orðiö hestur er og hefiir alltaí
verið i fleilrtölu hestar, þó að
gestur sé í fleirtölu gestir. Það
er því rétt að segja hestar og
rangt að segja * hestir, iþótt á
hinn bóginin sé rétt að segja
gestir og rangt að segja * gest-
ar. Um iþetta er margra al'da
samkomulag, og „samkomu-
lag er það sem skiftir máli.
Annars verða allilr drepnir,"
segir séra Jón Prlimus.
Hitt er svo annað mál, að
venjur málsins eru eklki al'ltaf
ótvíræðar eins og í þessum
dæmum, og fyrir getur komið,
að ekki sé við málvenj.u að
styðjast eða hún sé ekki kunn.
Ég skal víkja nánara að þesis-
um atriðum siðar.
Af þessuim sökum er hverj-
um þeim, sem iiei’ðbeina viU
sjálfum sér eða öðrum, nauð-
synlegt að hafa til að bera sem
víðtækasta og traustasta þekk-
ingu á málinu fyrr og síðar,
kerfisbundinnii gerð þess, því
reglukerfi, sem notlkun þess
lýtur, eða m.ö.o. máifræði þess
og sögu.
öðffi samfara himnd fyrrnetfndu
og hefir ávallt þótt bera vott
um menndngu á iháu stigi. Menn-
ingarleg blömaskeið d sögu
þjóða Ihatfa m.a. einkennzt af
ræktarsemi við þjóðtunguna
og viðlei'tni til samræmiingar í
rmaðferð máis eftir forsögin eða
forskhít lærðra manna. Þetta
er eins og hver annar þritfnað-
ur. Á hnignuniarskeiðum hefir
glund'roðlnin teikið viið, málið
verið vanhirt og bókiðja tfátæk-
'ieg.
Elzta málfræðirit, sem til er
á dslenzku, var samið, skömmu
eftir að ritöld hófst Ihér á Oandi.
Máifræðiieg og málsöguleg
þekklng kemur d góðar þarfir,
þegar skera skal úr ágireinings-
imáJum. Þess vegna er otft Jeit-
að tiil málfræðinga um ráð og
leið'beliningar. Mállfræðingur
þarf :þó ekki að vera málvönd-
unarmaður fyrdr því. Málfræði
er visindagtrein, en málvöndun
er eihs konar siðfræði málsins.
Þetta itvennt er ámóta óld'kt og
grasafræði og 'garðyrkja.
1 málfræðiritum er að vísu
stundum talað um tvenns 'kon-
ar máltfræði. Annars vegar er
sú málfræði, som ég nefndi áð-
an visindagredin. Hún er stund-
uð í því skyni að lýsa máli,
eins og það er að alllri gerð,
taiað og skrifað, án nokkurra
afskipta af því, hvernig það
skuli vera. Sú máltfræði er á
erlendu máld sögð vera „de-
scriptive". Hins vegar er sú
málfræði', 'sem hefir þvd hlut-
verki að 'gegnia að segja til um,
hvernig málið eigi að vera eða
hvernig með það skúli fara.
Hún er sögð vera „prescrip-
tilve“ eða „normative".
Saigt er, að Eom-iGrilkkir hafi
ekki gert grei.narmún á þessu
tvennu, og oft er 'þessu bland-
að saman bæði hér á landi og
annars staðar á vorum dögum.
Málfræðli af siðara itaginu
hefir verdð stunduð frá alda
Það er Fyrsta má'ltfræðiritgerð-
in, sem svo heíir verið nefnd.
Hún er aðalheimdld okkar um
dslenzkan framburð að fiomu og
hljóðkerfi málsins. Þar er geng-
ið að verki með svo nýtózku-
legum aðferðum, að málVdsinda-
mönnum nú á dögum þykir
undrum sæta. En aðáimarkmið
höfundar var að setja ísilend-
ingum stafróf, þvi að nú voru
þeir tfarndr að semja rit á sina
eigin tungu að hætti annarra
þjóða, og þá varð mönnum
ljóst, að ósamræmi d rithætti
hafði hættur í för með sér.
Fyrsta máltfræðiritgerðin er því
eins konar fræðsturit um staf-
setningu og grundvöll hennar,
þar sem lögð eru á ráðin um
það með visindialegum rökstuðn-
dngi, 'hvað bezt muni hervta í
þeim efnum, svo að eklki hljót-
ist 'af iþví misskiilningur og jafn-
vel deilur, að hver maður haiffl
isinin ri'thátt.
Sams konar aðferðum beita
málfræðdngar nú á dögum,
þegar verið er að hjálpa írum-
stæðum þjóðum tó'l að ikoma
sér upp ritmáii.
En málvöndun er auðvitað
miklu viðara hugtiak en svo,
að það tiaki einungis ti'i staf-
setningar. Ég artlía að leytfa mér
að leggja d það orð mjög vdða
merkingu. Hér á landi er oft
talað um málhreinsun, mál-
rækt, málvemd o.fl., sem ég
nefui hér einu natfni málvönd-
un. Allt á iþetta að miða að
elnlhivers konar málbótum. Mál-
vöndunarstarf minndr ibæði 4
umihverfiisvemd, gróðurviernd
og landgræðslu og er ekki ó-
göfugri þrifinaða'rsýsilia.
Alls staðar, Iþar sem slíkum
málum er gaumur gefinn, er
misjöfn áherzla lögð á ýmsa
þætti málvöndunar. Fjölmenn-
ar þjóðir, sem búa við margar
máffiýzkur i dandi sínu, beina
athyglinnii oft að tframburði
öðru fremur. Til þesis að auð-
velda samskiptin er þá lögfest-
ur einlhver ríkisframiburður,
ákveðin einhver tfyrirmynd
(norm) handa öllum, eins og
ihöfundur Fyrsrtu málfræðirit-
gerðarinnar reyndi að koma á
í dslenzkrd statfsetningu á sin-
um tíma. Það er ekki óalgen'gt,
að útlendum manni deitti fram-
burður fyrst 'í hug og jafnvel
ekkert iannað, er hann heyrir
minnzt á málvöndun. Og þegar
sagt er, að þesisi eða hinn tali
góða ensku eða sænsku o.s.frv„
er umfram aSlit haf't i huga, að
'firamburðurinn sé eins og til
er ætlazt.
Hér á l'andi 'gegniir öðru málii.
Þó að íslendingar haffl jatfnan
verið taldir miklir málvöndun-
armenn, dettur þeim láklega
sízt atf öllu framburður i hug,
þegar á málvöndun er miranzt.
Satt bezt að segja eru Isllend-
ingar háltfgerðir framburðar-
sóðar. Hiins vegar heffir ætíð
vernd og máihreinsun, svo og
nýyrðasmíð úr innilendum efni-
viði'. En auðvitað ætti víðtæk
málvernd að ná til tfram'burðar
idlka, 'þótt hann hafi viiljað sitja
á hakanum hér.
Nú er það rauniar svo, að
öðru ihver ju heyrast allitatf radd-
ir um, að islenzk máLvemd sé
öþurftariðja og sérvizkan sjálf.
Ég er þvi ekki viss um, að öll-
um sé samhengd (hlutianna nægi-
lega Ijóst. ísilenzk málvernd er
aðeins einn oig ekki ómerkur
Iþáttur lí einlleegiri viðleitni tfóllks
til að eignast og eiga þess kon-
ar verðmaíti, sem mannanna
iböm setja ofar öllu öðru, marg-
ir leggja mikið d söiumar fyr-
ir og faastir vilja fórna fyrir
•neitt, þegar öllu er á botninn
ihvioiift.
Til þess að ekki geti farið
tfram hjá ineinum, hvað fyrir
mér vakir, ætíla ég nú að snúa
mér sérstaklega að málvernd-
inhi. Um lisienzka málvöndun
verður ekki rætt að neinu
ga'gni án þess að gera sér fylfc
lega Cjóst, hvens vegna mál-
vemdún hlýtur að skilpa svo há-
an sess, sem hún hiefir hlotóð
hér á landi. En að því búnu
vdk ég aftur að spuTn'ngum um
■rétt mál og rangt og svo að
annars konar málmati, siem er