Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1973, Blaðsíða 12

Saga
Janosar
Kadar
Framhald af bls. 7.
En árið 1948 sagði Tító skil-
■ið með Júgóslavíu og hánum
kommúnistalandunum og trauf
'þar með eininguna, sem fram
að þessu hafði verið aiger.
Sefasýki igreip um sig á níkj-
ium sóslí'ailismans. Fycrst
Titó, hin mikla andfasíska
striðshetja reyndist vecra
„útsendari fasista", hve marg-
úr aðriir svikarar skyldu
þá ekki leynast fi völiund-
arhúsum hitnna kommúnista-
flökkamna. Sú skdipun harst
frá Moskvu að finna yrði þessa
nSðinga oig koma þeim tafar-
laust fyrir kattarnef. Og fiimm
tnæstu áriln igekk ekki á öðru
á kommúnistaflokkum Austur-
Evrópu, en fangelsunum, pynt-
ingum, skríparéttarhöldum og
aftökum .s akb orn inganna.
Ungverjar völdu Lazlo Rajk
að helzta sökudólgi og fórnar-
'lambi Rajk vaæ einn nánasti
samverkamaður Kadars í stríð
iniu,'en áður hafði hanin verið
í alþjóðaherdeildinni í
spænska bargarastmiðinu. Rajk
vair ratmar í vissum skfflningi
lærisveinn Kadars. Árið 1943
hafði JúOiía, eigiinikona Rajks
verið handtekin af Gestapo og
pynduð í þrjá daga svo hún
iljóstraði upp um dvalar-
stað iþeinra Kadars og ei'gin-
miamns sins. En JúMa hafði var
izt allra sagna.
í ágúst 1948 varð Rajk að
látá af hendi irnn'anrfflrisráð-
herraembætt'.ð við vin s'hn
Janos Kadar, en varð í stað-
iinn utanirikisráðherra. (í þá
daga voru völd manna komin
undir lítökum þeiirra í lögregl-
unni en ekki diplómatislk-
um samböndum oig klækja-
'bæögðum). 1 átita mánuði hélt
hiann og sótti diplómatisk sam-
kvæmi. Þá voru þau Júlia
handteik'h. Um 'það 'leyti voru
öryggismálCh að mestu ikomin á
hendur sovézkra ,,ráðgjafa“.
Þáð varð Bielkin hershöfðingi
úr MVD, sem setti á svið rétt-
arhöldin gegn Rajk, otg gaf
honum það að sök, að hann
væri handbendi Titós. Ein eng-
ih skriparéttarhöld eru full'kom
in án „játni'hgar" hdins ákærða.
Og þrátt fyirir pyntingar
fókkst Rajk ekki tffl að játa . . .
Ekki fyrr, en Rakosi,
sem var orðinn alvarlega
hræddur við bræði Staliíns,
sendi Kadar, er fyrir sitt leyti
hafði' hiaHdi'Ö syni Rajks undir
skáim 'fáum mánuðum áður, að
ræða v:ð hann í fangelsinu.
„Kteri I>aci,“ saigði Kadar, „óg
kem frá félaga Rakosi. Harnn
bað miig að skýra málið fyrif"
þér. Aiuðvitað vitum við allir,
að þú ert saklaius. En félaigi
Rakosi treystir þvá, að þú mum
ir slkilja þetta . . .“ Hann
reyndi að telja vih sinn á það
að „játa“ „tflokksins vegna“ og
lofaði honum Mfi, ef ihamm gerði
Iþað. Skýrt yrði frá- aftöku
hans, en að hæffflegum tíima
iliðnum yrði honium sleppt og
ileytft að halda á útlegð með
konu sih'ni og þamii; og nefnidii
Úkraínu lí því sambandi.
Þegar Kadar var farinn
ákvað 'Rajk Joks að „játa“. Má
vera, að hann hafi lagt trúnað
á það, að sér yrði sleppt tfyrir
vikið. Ef til vM hefur ákvörð-
iun hans verið einlæg, tekin
„vegna floikksin's". Hlitt er
þó Mklegma, að hann hafi át't-
að siig á tvöfeldni Kadars, en
tekið orðum hans tveim hönd-
um samt sem áður: notað þau
sem afsökun fyirir uppgjöf og
.„játninigu", talið sér ttrú
um, að hann gerði' Iþetta „'fyr-
ir flokkinn", og halldið þannig
sjálfsvirðngu Simm. Bn hvað
um það: Rajk var ieiddur fyr-
ir rétt, sekur fundinn — og
hengdur, þrátt fynir loforð
Kadars.
Hvað snertiir Kadar sjáMan
er ekki útilokað, að hann hafi
trúað 'þvií, að Rajk yrði látinn
laus. Hitt er þó líklegra, að
honum hafi verið ijóst, að Rajk
yrði hvórt eð væri direpinn og
munaði þvá ekkert um að „játa“
„flökksins vegma“. Frumstæð
tryggð Kadars við flökkinn á
þessum ánum 'styður þessa
iskoðun og framkoma hans
verður skiljanleg í ljósi þess
anda sem þá sveif yfir vötn-
unum, enda þótt hún sé eikki
afsakanleg.
Á iþessum árum börðuist bræð
ur og fjölskyldur sumdruðust,
farnvinir 'sviku hver annan og
jafnvel sjálfa sig i hendur lög-
reglunni „í þágu málstaðauns",
'sem englmn gat ski'l'gireint og
getur ekki enn. Heimimum var
skipt upp isem köku, og bæði í
austri og vestri töldu menn sér
búinn að stökkva á þá ifroðu-
fellandi, ef þeir hefðu af hon-
um augun eitt andartak. Það
var þvi ekki óeðlilegt, að sá
óttí! gripi um sig, að kommún-
ilstaflokkarnir ælu ótal njósn-
ara við barm sér, sem tsætu
þar í friði ondir tfölsku tflaggi;
og þessa níðiniga yrði að svæla
tafaröaust úit — vegma þjóðar
innar, vegna örejganna og
vegna öryggis Sovétríkjanna.
Janos Kadar var að þvti ieytl
ekkert frábrugðinn öllum öðr-
um StaMnistum, að tryggð
hanis víð ílokkinn var marg-
fa'lt stehkari en nokkur
vináttubönd. Það skiptir ekki
máili hvað hann ále:t um Rajk,
því dóm flOkksinis bar skilyrð-
islaust að virða. Og ungverski
kommúnistaflokkurinn og vfflji
Staiíms voru eiitt.
Sá Kadar, sem sveik Rajk
vin sinn, og sá, er skiptil isvo
snögglega um skoðun í bylting
unn'i, þurfa því engan veginn
að virðast ósættanlegar and-
stæður. Á hinn bóiginn er ekki'
auðvalt að trúa því, að sami
maðurinn skuli nú vera nefnd-
ur hinn „kommúniiski Kjrilstur"
í föðurlandi sínu. Samt eru þeir
alldr éinn. Heimsókn Kadars tii’l
Rajks d fan'gelsið er skilljamleg
í ljósi þeirra vandræða, sem
flökkurinn átti í á þeim tíma,
er um ræðitr; og það eru einn-
i'g simnaislkipti hans 1956. En
það er einnig áætlun harts um
umíamgsm'iiklar póliltliákar og
efnahagslegar endurbætuir, siem
þegar hafa fært Ungverj-
um meira frelsi, en „félögum“
þeirra ií hinni sovézku Mökk.
Kadar er nefniilega ein-
hver imesti! nytisemiissinni er um
getur. Það er ævinleg og bjarg
föst saninfæring hans, að það,
sem er honum sjáifum og
f'loikknum d hajg sé landi
og þjóð eihiruig í hag.
Og 'hamn igetur fært sönnur
á orð Sín. Hin nýja efnahags-
stefna 'hans, sem upp var teík-
in 1968, á ekki aðeins vinsæld-
um að íagma (nema með skrif-
finnum, sem verða atvinnulaus
ir fynir vJkið), heíldur þykir
hún hafa lánazt íraimar ölktm
vonum. Þrjú undanfarin ár hef
ur framleiðsla og tekjur í Ung
verjalandi aiukizt hraðar en
nokkru sinni fyrr. Verzlanir
Búdapestar eru fular með
Æýrsta tflo'kks munaðarvörur í
islkinandi umbúðum. Á sam-
yrikjubúi eimu, er ég sótti heim,
hafa bændur (sem nú tframileiða
aðeihs Iþað, sem þeir þykjast
'geta selt, d stað þess að hlýða
fyirirskipunium úr Búdapest)
aukið fnamleiðsiuna um 300% á
tveilmur árum. Tekjur á nief
hvart 3 lamdinu hafa aukizt um
30% á áæi og kaupmáttur um
hartnær 50%, en það er tvöfalt
meira en skipuleggjendiur
bjuggust við. Ekki er að undra
þótt Kadar hugsaði siig itviisvar
um áður en hamn hætii þessu
öllu fyrir íullveldi Tékka og
Slóvaka, er þeir risu upp ári'ð
1968. Og flestir dandar hans
virðast skilja hvað fyrlr hon-
um vaikti og faJilast á iröksemda
fænsluma.
Sú var rauna? tíðin, að þeir
áttu bá'gt með að skilja og fyr-
ingetfia hugsunarhátt hans. En
iþrátt 'fyrir það er Kadar li nán-
airii temgslum við þjóð sína og
skil'ur betur Skap hennar og
vfflja en flestír aðrir leiðtogar
þjóða í álfunni, og
Iþetta er það, sem úrslittim ræð-
ur. Stjómmálamaðurinm Janos
Kadar ef algerlega, uppaiimn i
iinni svei't; marxiiSma sinn
iásrði hann d Ungverjalandii, en
áótti enga menntun til
Mosikvu. Hann hændisit að
Qokknum eftír reymslu sína atf
kúgun og fátækt, fremur en eft
itr lærðar vangaveltur, og það
er enn höfuðástæðan fyrir.
tryigigð hans við máistaðimn.
Hann fœddist S Fiume, sem.
þá var hluti austurriSk-ung-
veipska keisaradæmisins, en
nú heiiltír Rijeka ag er hatfnar-
borg ií JúgáSIaviiu. Móðir hans
hét Borbala Czermandk, Slóv-
akil, Oig var þema. IFaðiir háns,
Janos Kresisiinger, var þjónn
liðsforiingja i hinum keisaralega
her. Þegar Borbala varð þung
uð lagði hann hæla við hnakka
og flúði heiim á fæðin'gar-
bæ sinn við Balatonvatn S Unig-
verjalandi imiðju. Er Ðorbala
var léttaril orði'n að Janosi hélt
hún á eftir barnsföður sdnum,
en 'þá vffldi svo illa itill, að hann
hafði notað tíimann og Ikvænzt
annairri. Biorbala varð sér útii
um vinnu d þorpinu Kapoly þar
skammt frá. Janos var tekinn
að gæta svlna þegar fjögurra
ára gamall. En Borba'la sá
brátt, að framtiðarvonir hans
voru iþama engar. Hún tfák sig
þvi upp og hélt til Búdapest-
ar með son sinn; þar réðst hún
•til húsvörzilu og sendi Janos í
barnaskóla. Á kvöldin bar hann
út blöð.
Fjártán ára hóf hann véi-
virkjanám, en að ári liðnu var
ka'upið ekfci hærra en svo, að
þegar tryg.gingagjöld voru tfrá
dregiin „varð ég að tfá mömmu
atfgangihn, ef við átttim elkki að
drepast úr hungri". Og ekki
jukust tekjur :þeírra, !þegar fað
ir hans gekk á orð Sin, en hann
'hafði! heitið að senda þeiim með-
lag. Þegar Janos var 16 ára
rakst hann á gamalt ibréf, sem
móðiir 'hans hatfði efeki hirt að
tfela. Það var frá föður hans.
„Kaara BoxrSka", stóð Iþar, „ég
get ekki sent ykkur meiri pen-
inga, þar sem ég hef tfyrir flei'ri
börnum að sjá. En dofaðu mér
íþvi, að sjá um son okkar og
ikoma 'honum til mennta, ef þú
getur.“ Þetta var það tfyrsta,
sem Kadar fékk að vita um
föður sinin, því Borbal'a hafði
sevinlega neitað að ræða mái-
'ið, etf það bar á góma. Og jatfn-
vel nú lét hún efcki nafn tföð-
unihs eða heimilisfang uppi.
Það var ekki fyiitr en eftir
stríð, er itíokk'urinn gekk il mál
ið fyrir Kadar, að hann komst
að því, hver faði'r hans var.
Þar til fyrir skömmu hélt
flokkurinn því tfram, að Kadar
væni fæddur í Kapoly, því þá
iþótti óráðlegt að játa, að hann
væri fæddur í Júgóslavíu! Það
er einkennandi fyrir Kadar, að
hann bar emgan kala tffl tföður
sins fyrir meðferð hans á móð-
lurinhi. Hann heimisótti gamla
mannihn við og við og þegar
bamn dó, árið 1965, sendi KaÖ-
ar hálfbræðrum sínum svo-
hiijóðándi símskeyti: „Faðir
minn er látinn; al'la ævd litfði
hann heiðvirðu liítfi' verka-
mannsinis."
Kadar hetfur löngum verið
mM'll knattspymuunnandi og
áhugamaður um skák. Ár-
ið 1928 sigraði hann í
ská'kkeppni barna og Maut 'í
verðlaun „And-Diihring“
Fnfedrichs Engels; einkenniieg
sigurlaun fi skákkeppni barna.
„Ég hafði aldrei áður iesið
sMka bók,“ seigir Kadar. „Ég'
varð hugfanginn af henni. Ég
las hana hvað eftdr annað, í
átta mániuði. Hún ivann mig.að
visu ekki itdl tfylgis við hug*
sjón marxjilsmans, en ikveikti
með mér óslökkvandi áhuga á
visindaiegum sósíalisma“. Þrem
ur árum síðar kynntist hann
knattspymuimanni, sem reynd-
ibt vera félagi lí hinum
ólöglega kommúnistafloikki.
„Undrun mliin breyttist tfljótt í
é’katfa gleðil, er mér sklldist, að
eihníjg ég gæti orðið kommún-
istú.“ Viku sáðar sótti hann
fyrsta fund sinn, ólöiglegam að
sjáMsögðu, var tekilnn í æsku-
flýðsfyikinguna, KIMSZ, fékk
flokksfélaganafnið „Jainos
Barna“ og varð ástfanginn atf
einkaritara sellunnar.
1 nóvember hið sama ár tfékk
hann tfyrst að reyna ungversk
fangelsi á sjáltfum sér. Siðar
ritaði' hann, að reynt hefðí ver
ið að hiatfa áhrif á sig með „fag-
urgala, hótunum og pynting-
um“, 'Svo hann kæmi upp
um félaga Siina. En 'hann stóðst
raunimar. „Þá held ég, að ég
háfi loks slitið barnsskómum
og orðið sannur kommúndlsti, er
óg komst undir ihemdur þessara
stéttafjemda. Gri'mmdarleg
framkoma lögregiiunnar, sak
söknarannaj, dómara og íanga-
varða oig einnig augljós óttd
þeiirm 'sannfærðu mig um það,
að ég vær! á réttri leið.“
Árið 1951, aðeins ári eftir
dauða Lazlos Raj'ks, var Kadar
sjálfur teki'nn höndum. Það
var meðfram vegna afbrýði-
semi keppinauta hans í flokkin-
lum, Mihalys Farkasar, en
'Mka atf iþeirri eintföldu áistæðu,
að 'kerfið fcrafðist þess. Sá djöí
ull pólitíSkrar ógnarstjórnar,
sem Staiin og Rakosi (með að-
stoð Kadars) ólu og dýrkuðu,
lét sér ekki litíð næigja. Hann
vár þungur á fóðrum og Rajk
stóð ekfci ien'gi S honum. ÞúS-
undiir annarra og minni spá-
mamna voru ákærðir og
hmiepptir í fangelsi.
f júlí 1963 iheimsótti Kadar (Lv.) Krúsjeff í Moskvu.
trú um, að óvdmurimn væri ai-
Kadar með Dubcek í Tékkósló vaikíu árið fyrir innrásina 1968.