Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1973, Blaðsíða 3

ISLENZK MALVONDUN
engan veglinn líti'lfjöaíegt at-
xiiði, 'þótt ég verði í iþossn stutta
erlndi að láta þ'að mæta af-
'ganigr.
II
Um þessar mundár eru lið-
in 28 ár frá stofnuin 'liýðveldis
á Isliandi. AUiir, sem komnir
voru til vits og ára 17. júní
1944, vita, thvílikur feginsd'ag-
ur tann viar S lífi' þjóðaránnar.
Þá var náð þvi þráða marki,
að 'lsliendingar fengju fuilt
sjál'fsforræði í öilurn sínum
málum og lytu inn'Ilemdum þjóð-
þöfðingja. Á það var þó mmnt,
að sjálfistæðisbarátta smáþjóð-
ar væri ævarandi. 'Landhevgís-
máiið, sem nú er efst á 'baugi,
mlninir oss á, að vér erum enn
að heyja þá baráttu. Fyrirhug-
aðar aðgerðir í iþvi máli voru
samþykktar einum rómi á ný-
löknu alþingi.' Aliiir þin'gmenn,
60 að tölu, gátu sameinazit sem
einn maður í þetta S'iinn. Það
fer þvi ekki á millli málá, að
Islendiingar vilja toalda áfram
að vera sénstök og sjáCtfstæð
þjóð í sínu eigin landi. Þessi
eindregni þjóðarviljii er iþað
toellubj’arg, sem isllenzk mál-
vöndunarstefna hvlilir á.
'Etf Islendingum væri ekkert
fcappsmái að sitanda vörð um
tfreisi sitt og sjálfsforræði,
mastt'i svo sem einu gilda, hvað
mál þeirra héti, og þeim mættá
'þá titoa á sama stenda, hvort
þeir væru sérstök þjóð eða
brot úreitærri þjóðarheM.
En meðan þeir toaida áfram
að berjast fyrir sjálfistæðri til-
veru, kemur Iþað af sjálfu sér,
að einn þá'ttur í þeirri baráttu
er að 'bena umtoyggju fyrir
ituingu þjóðarinniar. Ef eitftovað
á að segja til um, hvemilg að
því skuli 'staðið, verður að hafa
sjáltfstæðismáldð efst í touga. Sú
stefna, siem v:ð tfylgjum eða
tökum í máTLeg'um efnum, er
■m.ö.o. stórpðl'itfliskt má'l.
Fyrir forvitni 'sakir ikynnti ég
mér nýUega, tovort: nokkuð væri
vi'kið að isllenziku málii' i steínu-
yfirlýsingum helztu stjórnmála-
flokka 'liandsins. Víðast reynd-
ist svo vera og skýrast og ræki-
l'egast hjá fjölínennustu flokk-
umum, jafnvel svo 'að það er
talið með helztu grundváfar-
'ateiðum að „varðveite" eða
„standa vörð um“ tungu þjóð-
ariinm'ar, enda taláð um sjálf-
stæði hennar i sömu andránni.
Sumium oþi'nberum stofnun-
um hafa stjórnvöld, sem fcunn-
ugt er, ætlað það séristak'lega
að leggja ræfct við móðunmál-
ið, svo sem Rífcisútvarpi og
'Þjóðleifctoúsi, svo að efcki sé nú
minnzit á skóiana. Lofcs sfcal
vaki'n athygl'i á þvi, áð með
brétfi, dags. 30. jú'li 1964, stofin-
aði MenintamáTairáðuneytið Is-
'lenziba mál'nefnd, „s'em vitona á
að iSlenzku málvernd'arsrtarfi",
eiri'S og það er orðað í inn-
gangi að reglum um stertfsemi
henmar.
Það er eftirtefctiarvert, að
ibæði i þessu skjali og í yfir-
lýsiingum stj órnmálaflokfcarnna
er megináherzla iögð á „má'l-
vernd“ og að „varðveita" tungu
'þjóðarininar. Þess vegna er rétt
að leliða 'hugann að þvi, hvað í
þeitoi orðuim feTist.
;Þau má skállja á tvo vegiu. —
Annar skiln'ngurlnn er sá, að
mál'inu sé ihaTdið svo lítt
breyttu, að ihveir sem það teann,
sé læs á íslenzfct mál allraa'lda.
'Me'nn standi þá framvegis í
svipuðum sporum og við nú að
Iþessu ieybi.
En einnig má hugsa sér, að
ekki sé átt við annað en það,
að Islendltogar haldi áfram að
eiga sérstaka þjóðtuinigu, frá-
brugðna öiílum öðrum máium.
Megi þá einu giida, þórtt hún
gerbreytiist frá því, sem nú er,
jafnvel svo að niðjar vorir
sfcilji ekki lengur isTenzfcar
bækur, sem vér lesum nú. ÖTTu
sé óhætt, meðan tunga þjóðar-
'imnar isé óMk öðrum tungum,
þó að efcki tekist að halda enda-
lauist órofnu mállegiu sambandi
við liðna t'ið.
Ég ibýst við, að fyrri skiín-
ingurinn sé almennaiíi og út-
hréiddiari, enda fuTlnægir hann
'betur lsj á! ístæð Iskröfunni eða
-stefnunni. SiðaTmefndi kostur-
inn ’er varla eins meinlaus oig
hann kann að vlrðast. Ef mái-
ið tacfci á skömmum tíma jiafn-
miklum stakfcasikiptum og þar
um iræðir, er hætt v’i'ð, að sú
tiTíbreyt.'ng yrði lirtTlli Iþjóð dýr-
keypt. Hún myndi sitja uppi
með Ite'kmarkað (les'tjrare.fni á
stóiiljan'legu máli, búa að þvi
leyti vli'ð þrengri fcost en við
nú, að hún væri ekki aðeirns
sér um mál í samifélagi' þjóð-
anna, heldur væri hún sTitin
úr samtoandi við sjá'lfa sig, ein-
amgruð frá isintoi' eigln fortið.
Sá, sem isfcilur efckö islenzku 20.
aldar, er um Tei'ð orðiran ólæs
á alllt, sem Skritfað hefir verið
á íislenzfcu tfram á þennan dag.
Enginn getur vaTið um Snorna
eða Laxness. Aranaðhvort nær
■hann fundi beggja eða ihvor-
'U'gS.
Þjóð, sem á rirthöfundum sín-
um jafnmikið að þafcka og Is-
Tendingar, verður að gera sér
'þetta ljóst og IhviTík smán það
væri: nú, á dögum almennrar
menntunar og skðlagöngu, að
týna málinu á tungu sér og
-fórna Iþannd'g öl'um síinum dýr-

1
/
f /I
1. ( J
T= TÍ
, I
« ■
r ... i
mætasta arifi. Þá væri iiTa 'gold-
in ómælanleg þafckarsfcuid við
islenzka bókiðjumenn fyrr og
síðar.
Með góðri varðveizlu mái'Sins
bætum við okfcur upp smæð-
iraa, hækkum höfðatöliuraa. Tíð-
ar og m'ifciar. breytiin,gar á máii
myndu t.d. heimrta það, að ihver
kynslóð yrði að sjá sér fyrir
nýjum þýðiragum alTra þeirra
sigiidu 'bókmenrata, sem hún
teT'di sig hafa þörf fyrir, ekki
aðeins erlendra, heldur eiranig
mnlendra! En með dyggri varð-
veizlu málsi'nis má dreifia þessu
verid á raargar kynsl'óðir, og
itoniendar bókmenntir þyrfti
þá ekki að þýða og hetfir ekki
þurft að þýða enn sem koraið
er.
Frændur vorir á NO'rðurlönd-
um geta tæpliega talizt Tæsir á
eigið mál, ef það er öllu eilidra
en 300 ára. Svdpað er að segja
ura Eng'lendinga og Þjóðverja.
Al'l't okkar málverndarsrtarf hef-
ir miðað að því, að þetta gæti
ekki gerzt á Islandi.
Vel má vera, að eltohverjir
ifcallii þetta öfgafullt viðhorf. En
þá má ekki gleyma þvá, að það
er aðeiras bein og eðlileg afleið-
ing af þeim sérstöku aðsrtæð-
um, sem við búum við og vilj-
um búa við. Stundum hafa er-
'iendir menn Tátið á sér skilja,
að þeim þyki tfjarstætt, að jafn-
tfámenn þjóð og 'íslendingar
skuli reyna að halda uppi sjáltf-
stæðu ríki i svo hrjósteugu
landi. En hvað sem öðrum
finnst, viijum við 'þetta samt
og verðum þá lika að rtafca öll-
um afleiðingum af því. Ein
þeirra er sú að varðveita ís-
I'enzka tungu.
En nú má ekki láta vemd-
unar- og varðveMutaiIið viTTa
sér sýn. Má'lið er ekki eins og
fornaldarsverð, sem nægir að
koma fyri-r í góðum sýningar-
skáp til að geta skoðað það
stöku sinraum, iþegar vel stend-
ur á. Það er mjög ósambæri-
legt við forngripi. Málið er á
ö'lTum rtímum mesta þarfaþirag,
sem þjóðito á. Það er 1 ‘sífelldri
notkun til sóknar og varnar,
í sterfi' og leifc. Og alilt er und-
ir ’því fcomið, að það standist
þær margvisilegu kröfur, sem
ti'l þess enu gerðar.
Hér mætast þvú tvö megin-
sjónarmið. Annars vegar er
varðveizla málslns; hins vegar
er notagildi þess.
Vandi okfcar nú er að halda
svo á málum, að íslenzk turaga
verði þjóðinni sem gagnlegast
tæki í dagsins önn, hverjar
sem 'kröfumar verða til lifsins
gæða og hversu háitit sem and-
iran stefnir, án þess að slíta
þurfi þau mái'iegu tengsl, sem
Isiendingar hafa við fortið sina
og eiga varla nokkurn sinni l'íka
meðal þjóða hieimsins. Fram að
þessu hef L'r þetta 'tekizt, og ligg-
ur því næst fyrir að athuga,
hvað læra má af fenginni
reynslu.
III
Oft er það á orði haft bæði
hér innanlainds og meðaT er-
'lendra fræðimanna, að íslend-
itogum 'hafi tefcizt að varðveilta
mál siltt, svo að aðdáunarvert
sé, 'al'lt frá þvi að iliand byggð-
ist. Óþarft er að telja fram
dæmi Iþessu til s'kýringar.
Eiras og ötoum er kunraugt,
eru isllenzfcar fombótemenmtir
að miiklu leyti lifandi bók-
menntir enn á vorum dögum.
Margir hatfa spreytt sig á að
sfcýra Iþetta óvenjulega fyrir-
bæri', en það mál leiði ég hjá
mér í þetta siran. Þó >get ég
ekki stiillt mi'g um að minnast
á það, sem oftast er raefnt og
tflestum 'kemur tfyrst í ihug, þeg-
ar iþetta efni ber á góma. Það
er einanigrun þjóðarinraar.
Um þessa einangrun vil ég
helzt fá að segja það, að hún
haifi aldrei verið elns mMl og
erlendir meran hatfa talið sjálfi-
um sér og oikkur trú um. Grann-
þjóðimar toafa ætíð verið miklu
„einangraðri“ frá okfcur en við
frá þeim. Því veldur fámenn-
ið hér. En jafnvel 'þó að eitt-
tovað sé nú hæft í þessu ein-
an'grunanteli, verður að miran-
ast þess, að máiið er eins og
M'fandi Mkami. Hvað siem állri
steðtfestu og ííhaldssemi líður,
er það sífelldum breytingum
undi'rorpið, meðan eirahver tal-
ar það og skrifar. Engira láf-
andi tunga stendur kyrr, ekki
heldur þó að fólkið, sem talar
'haraa, sé einaragrað.
Við skuTum nú athuga, hvers
eðtis þær ibreytin'gar eru, sem
orðið (toafa á islenzku máli á
umiiðnum öldum.
Hyggjum fyrst að orðaforð-
araum. Mörg orð hatfa toorfið
úr raotkura, emn fleiri hafa
bætzt við, og sum hafia komið
og farið. Þá hatfa mörg þeirra,
sem inotuð toafa verið firá upp-
hafi, skipt um merfcingu eða
bætt við sig merkingu. Þótt 'hér
toaifi orðið æðimi'kliar breyting-
ar, eru þær ekki meiri en svo,
að nútimamenn eiga sæmilega
auðvelt með að skiija íslenzkt
mál frá hvaða tíma sem er.
Meðan iþetta samheragi helzt,
eru breytiragar á daglegum orða-
tforða og merkingu orða miMu
tfremur til góðs en dlls. AMt
verður éitt alllstoerjartforðaibúr,
eins og dæmin sarana. Skáld og
ritböfundar og aðrir orðasmið-
ir, sem mestu valdi hatfa náð
á íslenzku máli, hafa lært sér
iþessar óverajulegu aðsrtæður í
nyt á mei'steraiegan hátt og
með 'því teeyst atfrtur þau bönd,
sem binda 'gamalt og nýtt í eina
órofa heild.
Næst Skuium við hyggja að
framburði. Á þvi leífcur vist
emginn vafi, að í öKu ofckar mál-
verndarstertfi heíir minrast rækt
verið lögð við framburðiran. Þó
ihafa íáar meirihátter breyting-
ar orði'ð á islenzkum framburði
síðan um 1600. Afdritfaritousrtu
breytingarnar á siðari öldum
eru þær, að hv- í upphatfi orða
(hefir viðast hvar orðið kv-, og
flámæii gerði vart við sig i sum-
um Tandshlutum, en er raú aft-
ur á uradanhaldi. En frá þvi að
ritöld 'hófst og fnarn yfir siða-
ski'pti, urðu mdtolar og tóðar
'breytiragar á ísleraztoum fram-
burði, einfcum þó á sérhljóðum.
Ef 'litið er á sérh'ijóðakerfið í
heild sinni, hefir það breyttsér
margsiinnis, unz það er nú orðið
gerólíkt þvi, sem var á dög’um
Ara fróða. STífcar breytingar
skilja eftir sig ýmds spor og
setja ófckur ónedtaralega i nokk-
urn vanda, þórtt við þurfum
ekki að eiga orðasrtað við þá
menra, sem skrifuðu bækur á
12. og 13. öld. 1 þessu sam-
bandi nægir að minna á sam-
ruina hljóðamraa y o>g i. Sú toreyt-
ing toefir, sem kumrau’gt er, tor-
veldað okfcur að ste'fsetja orð
á fyrri tiðar visu, sem við kjós-
um þó helzt að halda í, meðara
kosrtur er. Fráhvarf frá Iþeirari
venju yMi furðumiki'Mi rösfcun
á íslénzkri rittoefð, myradi jafn-
gilda uppgjöf mikiTvægs vigis
í varnairstríði. Sams konar
hætta fyl'gir fiámælinu. Þegar
það er komið á hæsta stig, gera
menn rtvö toljóð úr fjórum: e
og i verða að einu hljóði og u
og ö að öðru. Hér er um að ræða
mikla einföldun á sérhljóðakerf-
inu. Ef toúra hefði náð fraam að
ganga, hefði húin ihaft S för með
sér samruima tfiöImarHiraa al-
gengraa orða, og sennilega hefði
orðið vonlaust verk að fcenna
ísTenzfca 'stafsetrtingu án þess
áð taka hana i sátt.
Um orðskipan eða setniraga-
gerð er það að segja, að hún
hefir sveiflazt ofurlítið til og
er ireyndar býsna írjálsleg í ís-
lenzku. En mér er raær að halda,
að í því efni srtandi nútimamál-
ið efcki fjær foma málinu en
■máii 17. og 18. a’Jdar. Sertniraga-
tfræði'Leg tengsl, svo sem beyg-
iragarlegt samraæmi milii. frum-
lags og um'sagraar o.fil. slifct,
'hefiir toaJidizt óbraeyfct d aðalat-
riðum.
Að lokum er það að segja
um beygingar orða, að á þeim
hatfa liklegast orðið öllu fleiri
'breytiingar en menn ártta sig
áimermt á í fljótu bragði. Þær
eru toelzt fðl'gnar í því, að ein-
stöte orð hafa flutzt á milli
Framh. á bls. 14