Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1973, Blaðsíða 14

SIINZK
Framh. af bls. 3
beygingarflokka og sumar beyg-
ingarendingar hafa breytzt,
t.d. endingar viðtengm.garíhátt-
ar í fyrstu persónu einitölu og
fleirtölu (ek fara » ég fari, vit
farim > við förum o.s.frv.) En
þótt nefna mætti æðlmargar
breytringar einstakra orða og
jafnvel beygingarendin'ga, er
beygingarkerfið í héiild sinni
óbreytt að kalla. Orðin bey.gj-
ast eftir kynjum, tölum, föll-
um, tíðum og háttum; enn eru
kynin þrjú, föllin fjögur o.sjfrv.
Eins og ég hefi nú rakið, hafa
orðið æðimiklar- breytingar á
ísienzkum orðaforða, umtals-
verðar breytingar á framburði
og ýmsar tilfærslur í beygingu
orða. Samt er því haldið blá-
kalt fram, að ísienzk tunga
hafi varðveitzt; og það er líka
dagsatt. Lestur fornbókmermt-
anna sannar það, þó að ekki
kæmi neitt annað til. Munur á
íornu máli og nýju er ekki
meiri en ofuirhtrll mállýziku-
munur hjá fjölmennum þjóð-
um.
En í hverju er þá varðveizlu-
galdurinn fólginn? Eftir þvi
sem bezt veirður séð, er mest
um vert að halda sem fastast
um beygingarkerfið, sem enn
hefi'r staðið af sér allt, sem
yfir þessa þjóð hefir dunið.
Breytingar á beygimgu einstöku
orða hafa ekki náð að spiOSa þv;.
Beygingarkerfið e>r sú burðar-
grind, sem heldur öliu uppi og
heita má, að stand'i óhögguð
frá upphafi ísiandsbyggðar.
Niðurstaða þessara málvernd-
arhugleiðinga er þá sú, að
mestu máli skipti, að beyging-
arkerfið hrynji ekki. En ég vil
ekki gera litið úr framburðar-
þættinum. Hann eihn vaari efni
í anmað erindi. Slakur fram-
burður getuir eimmitt stuðiað að
þvi að mola niður beygingar-
kerfið, 'svo að ekki sé nú mimnzt
á þann sóðaskap, sem í óskýr-
um framburði fel'st. Ég héid,
að við megum ekki við fleiiri
hljóðkerfisbreytingum en þeg-
ar ’hafa orðið. Ég minntisf áð-
an á iþann háska, sem fliámæl-
ið hefir i för með sér. Em von-
andi hefir tekizt að foægja
þeirri hættu frá. J>að má e.t.v.
verða til bugfoireystingar í þessu
efni, að síðustu aldim'air eða frá
því um 1600 'hafa engar umtals-
verðar hljóðkerfistoreytin.gar
átt sér stað, eins og ég nefndi
áðan, a.m.k, ekki svo, að þær
hafi til fulls náð fram að ganga.
Ekki veit ég, 'hvað þvi veldur,
að slíkar breyttngar hafa orð-
ið svo hægfara súðustu a!idirn-
>ar, en gæti ekki verið, að prent-
l'istm og vaxandi' toókllestur
ásamt skipulagðaii anóðummáls-
kennsi'u eigi drýgstan iþátt í
iþVÍ?
'Þetta var um málverndina.
Hi'tt aðalatriðið, sem ég sagði
áðan, að hafa yrði i huga, er
hið hagnýta sjónarmið, þau 6-
umfiýjaniegu sannindi, að mál-
ið er ekki dauður sýningairgrip-
■ ur, hel'duT þiað tiæki', sem við
notum mest og höfum mesta
iþörf fyrfr. Og þá kemur til
álita, hvort málverndin og nota-
giídið irekast ekki svo hastar-
llega á, að öðru veirðli 'að fórna
í þágu ihins. Þvi mætti svara
neitandi með m'argvislegum
rökum, sem ekki gefst tími tii
að telja fraim hér. Ég vil að-
eins ítreka það, sem áður var
'Sagt, að fr£un ti'l (þesisa hefir
tekizt eftir von.um að verða við
kiröfum beggja sjónarmiða. Og
ég hefi þá trú, að svo verði
áfram, ef fylgt er sikynsam-
legri stefnu í .nýyrða'gerð og
einarðtegu imálTegu uppeldii í
. skólum iandsjns og hvort
tveggja verði reist á ems tnaust-
um máilfræði'legum og máisögu-
legum igrunni og unnt er að fá.
IV
Þessu næst ætla ég að víkja
aftur að venjum málsins, sem
ég drap á í upphafi. Ég gat
'þess, að dóma um rangt oig rétt
væri ástæðulaust að forðasf,
þegar málvenja væri ótViræð.
En auðvitað kemur vandinn
ekki til sögunnar fyrr en óvTssa
ri'kir um málvenjuna. Og það
er sá vandi, sem alltaf er verið
að glima við. Hvað á að gera,
þegar tveggja eða fieári kosta
er völ? Við þessu er ekkert eitt
svar til, 'heldur er.u svörin und-
ir atvi'kum komin, og skuiu nú
tekin nokkur dæmi.
1. Langoftast er um það að
ræða, að kostimir séu misaldra.
Tökum t.d. eignarfallsmyndim-
ar Haralds og Haraldar. Báðar
eiga sér einhverja hefð í mál-
inu, og er því ekki auðveit að
dæma aðra beinlímjs ranga og
hina rétta. Báðar hafa sama
notagfldi, og beyigmgainkerfið
l'eyfir hvorn kostmn sem e.r. En
fyrrnefnda orðmyndin, Haralds,
á sér miklu lengri hefð, sem
haldizt ihefir raunar ósiiitið frá
upphafi vega til þessa dags.
Samkvæmt þeim megiinsjónar-
’miðum, sem lýst hefiir verið,
ber þvi að taka Haralds fram
yfir Haraldar. Haralds er betra
mál. Með sömu rökum er vetr-
ar betra eiigniarfall en veturs
og læknar betri fleitrtala en
læknirar, þótt síðamefnda
ibeygingi.n sé orðin toýsna göm-
ul.
Siikt mat kemur þvi aðeins
til greina, að toæði orðin eða
orðasamböndin, sem um er að
•ræða, séu i notkuin nú á dög-
um og eigi sér ekkí því mis-
jafnara fylgi. T.d. kemur ekki
til .máia að taka orðmyndina
Reykjarvík fram yfir Reykja-
vík, þótt hin fyrrnefndia, sé
eldri (a.m.k. í rituðu máli), né
heldur Skálaholt fram yfir Skál-
holt, endia eru þetta llíkja eigin-
nöfn.
2. Fyrir getur komið, að tveir
kostir megi teJjast jaíinigóðir.
Svo er t.d. um orðmyndirnar
tveimur og tveim, þremur og
þrem. Þær eru alllar forn ís-
lenzka. iHinu er ekki að nieita,
að lengri myndimar eru taldar
varðveita meira af ieifum æva-
fornrar þágufal'1'Sendi.ngar og
eru því af mörgum taldar eftir-
sóknarverðairi en hinar. — Enn
fremur má nefna hér þágufall-
ið af mannsnafnii'nu Jakob (sem
að visu er Bibl'iumafn). iNú á
dögum segja menn ýmiist Jakob
eða Jakobi í þágulalii, oig ekki
verður betur séð en svo hafi
verið aBa tíð. A.m.k. má toenda
á islenzkt handrit frá 13. öld,
þar sem báðar myndimar
koma fyrir á sömu siðunni með
örstuttu mii'iliibili, Enda er það
svo, að kerfið leyfir víst hvora
beyginguna sem er, þó að ég
fyrir mitt leyti Vilji hetdur hafa
i-ið með.
3. Oft er um það að ræða, að
málvenjur séu staðbundnair, og
hefir mörgum orðið hállt á því,
þ. á m. sjáifum mér. Sums
staðar á iandinu segja menn að
þora e-u, þótt flestúr taM um að
þora e-ð, rétt eins og siuimir
segja langur og aðirir lángur.
Hvort tveggja verður að telja
rétt að vissu marki. Hins vegar
leikur enginn vafi á því, að
þora e-u er bæði í minnihluta
og þar að auki yngra mál en
þora e-ð. Ef farið væri út I
siamræmingu mális, toæri þvi að
taka þora e-ð fr.am y.fir.
4. Loks skal ég nefna dæmi
þess, að málvenja sé ókunn og
vafi l'eiifci Iþví á um m'ati'ð.
Veifcu kvenkynsorðin sýra og
þota eru nú orðin allgeng í máli
manna toæði í eimtölu og fleir-
tölu. Hvernig á tniú að toeygja
þessi orð í eignairfalli' fleirtölu?
Ég verð iað játa, að við þessu
karun ég efckert einhlítt svar og
þessi orð hafa 'sett mig í œrinn
vanda. Segja má, að meginregl-
an um veik tovenkynsorð af
þessu tagi sé sú, að eignarfai'l
fieirtölu endi á -na. Sam'kvæmt
iþvi ættil að segja sýrna og
þotna (eins <og fráfærna og
gatna). Á hinn bóginn eiru marg-
ar undantekningar frá megin-
regiunhi, ekki sízt í orðuim með
r-i í stofni (t.d. börur, skora,
vara, vera o.m.fl'.). Og siðan
farið var að nota orðið þota
'um þrýstiloftefJuigvél, er -það
oftast haft n- laust í eignarfalli'
fleirtölu. Hm sfcammviinna mál-
veinja, sem þar er við að styðj-
ast, brýtur þvi í toága við meg-
ilnregiunia, og svo mun eánnig
vera um orðin lota og tota
og fleiri sambæriieg orð. En
orðmyndihini þotna ibregður
rauniar fyrir, og ég er ekk't frá-
toitinn því, að hún hafi við betri
rök að styðjast en hiin. En dóm-
urinn er naumast einhlítur, og
mætti nefna mörg flieiri vafa-
dæmii úr iþessum sama Ibeygimg-
arflokki. Hugsianlegt er, að vís-
dndaleg, málsöguleg raomisókn
gæti orðið að iiði, en meðan
'hún hefir ekki verið gerð, sé
ég ekki annað vænna en láta
ráðast, hverniig fer um beyg-
ingu þessara orða.
Nú á dögum er miklu meira
um margvíslega notkun italna
og töluorða en áður var og oft
misræmi í meðferð þeirra, af
því að málið er toeiniMnis í dei.gl-
unni á þessu sviði og ekki alt-
af við málvenju að styðjast.
Þegar svipaðan vanda ber að
höndum, hvort sem foann er
toeygingarlegs eða setningar-
fræðilegs eðlis, er ekkii um ann
að að ræða en styðjast við þær
málfræðiiegu regiiur, sem mál-
dð virðist fyl'gja og vafaatrið-
ið getur flokkazt undir, þ.e.a.s.
ef reglúmar eru ,þá þekktar. Ég
held it.d., að þágufaMsmyndin
humri af humar hafi veirið úr-
skurðuð æskileg veigna sam-
bærilegrar toeygin'gar annarra
orða, en ekki vegna þess, að
dæmi um hana foafi toeiinlíoi'is
verið kunrn frá eldri tómum. Tal-
ið hefir verið eðlitegt, að hum-
ar fengi sams konar beyginigu
og innlenda orðið hamar, en
ékki eiins og tökuorðið toikar,
enda er humarr fomt íslenzkt
orð, þótt beyging þess sjáist
ekki í fomum heimildum.
Hér .mætti enn fjölmörgu við
toæta, t.d. um aðlöguin tötouorða,
en tím'inn leyfir það ekki. Um-
ræðuefnið er í raunilnni óþrjót-
and'i, og mér dettur ekki í hug
að haida því að neinum, að
mat á máld sé auðvelt verk,
sem unnt sé að kveðia upp dóma
um eftir emfiafldri formúlu. Því
fer svo víðs fjanri'. Áliit'amái'in
eru mörig. 'Fyrir mér hef ir ein-
ungis vakað að reyina að gera
sjá'lfum mér og öðrum grefln
fyrir heiztu ieLðarljó'Sum, sem
við er að styðjast á siglingu
■um það torleiðli, sem íslenzk
málvöndun er.
Ég sagði í upphafi, að mái-
vöndun væri einis kon'ar s.ið-
fræði oiálsims. Sú sáðfræðii tek-
ur til enn fteiri atriða en ég
ihefii mú nefnt, og mætti þar á
margt minmast, sem er ekki
fremur tound.lð við ísienzku en
önnur mál, svo sem vandaða
íram'komu og almenna manna-
siðij.
'Það er ekkii nóg að hugsaum
beygingarkerfi og inntendan
orðaforða, ef hugsunin er ó-
skýr, firamsetn'ingin og firam-
burðurinn. Grautarteg fougsun
■er e.t.v. versfii óvinur málsins.
Það, sem er óskýrt sagt, er ó-
skýrt hugsiað, foefiir vitiur maður
mælt. 'Þetta mættij foafa hug-
fast. Mér dettur í hug setning
úr Læknafolaðr.'nu fyrir anörgum
árum, þar sem komizt var að
orði á 'þá ieið, að það, sem nú
væiri mest aðkalilandi, væiri
barnadauðinn! Firams'efinin.g af
þessu tagi er aflltof 'algeng í rit-
uðu máli inú á dögum, svo að
ég tal'i nú ekki um mæiit mál.
Enn er margt ónefnt, sem
tíminn léyflir ekki umræðiu um,
■m.a.s. eitt helzta iboðorð allirar
'góðrar málnotkuniar, að orð
hæfi' fougsun og efini og stíii tii-
efni, ef ég má orða það svo.
Ég hefi litla reynslu af því
að 'kenna börnum og ungling-
um, svo að ég ætfii ekki að
segja margt. En mætti ekki
reyna að foefja fialimálið flil vegs
með nýjum kennsTu'aðfierðum í
sikólUm landsins, œfia nemendur
í að iýsa hlutum og atburðum
skýrt og skiputega í von um,
að bæriteg framsetning í rit-
uðu máli'si'gfldi í kjölfarlð?
Þess er auðvitað ekki að
vænta, að börn og ungMnigar
verði óskeikulir máHnotendur.
Slíkir menn eru vandfundndr,
og menn eru að læra sitt máfl
fram eftir ölium aldri. En þó
að langt kunná að virðiast í iiand,
er ékki' um annað að ræða en
halda ótrauð áfram og láta1 ekki
hugfaliast, þó að málið sé ekki
guillfagurt hjá öMUm. Sumflr
'geta aldrei I'ært að syngja, en
enigum dettur í foug að rniiða
söngkennslu við það, fovemig
létegasti söngvarinn syngur
feglið. Þjóðlagið breytiSt elkki
ineitt, þó að einstaka maður
syngi það falskt. Það foeldur
áfram að vera sama flagið.
MiVIliL
IAOKDS
Framh. aí bls. 13
að í Los Angeles og Daníel
Llords orðið í annað sinin for-
maður ameriska brúðuleikhúss
sambandsins, sem S eru rúm-
rega 1000 saimibönd. Auk þess
er hairrn ritstjóri tíimarits-
ins (igelfið út eriendis) „The
Puppetry Joumall" og er í
háði UNIMA, sem er alþjóðleg-
ur fétogsskapur myndaileikhúss
ins, en haran var toosinn í það
á síöustu ráðstefnu þeirra í
Prag. Eims og stendur er Danfl-
ed Llords nú í fjórðu heims-
reisu sinni og mun hann tafca
þátt i étoki fænri en 6 allþjóð-
legum fo'átliðum á Xerð sinni.
Sagan 'segir okkur, að fyrstu
leilksýningar Bandarikjamna
Ihatfi verið brúðuleiksýninigar á
timium írelsiss'triðsins, og
'þar með heffst 'saga ameriska
leikhússinis — en brúðuleikur
I Ameríku 'hefist mun fyrr. —
Þegar 150 árum áður
ifluttu fyrstu landnemamir
brúðumnar með sér frá foeima-
larndi 'slímu og fouigsuðu sér að
Skemmta foinum irnnfæddu með
þeiim. Eurðulostnir urðu pila-
grin natfeðumir, þegar Indlíámam
ir leituðu 'eftir vináttu við hima
Framh. á bls. 16