Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1974, Page 5

Rockefeller ruddi keppinautum
sínum úr vegi af stakri hörku.
Hann fór ekki í manngreinarálit:
gamlir húsbændur hans,
kunningjar og jafnvel bróðir
fengu allir sömu meðferð.
Tímamót urðu í flutningum,
þegar lokið var járnbrautinni
milli austur- og vesturstrandar
Bandaríkjanna. Rockefeller var
fljótur að notfæra sér hana og
sveifst þá einskis.
Gömul og riý vinnubrögð
við olíuvinnslu. Teikningin
sýnir hversu frumstæð
vinnslan var i fyrstu og
minnir á vinnubrögð við
skyrgerð í íslenzku búri. En
nú er öldin önnur og með
gífurlega háþróaðri tækni
er verið að bora eftir olíu í
Noðursjó. Enn sem fyrr
byggist vinnslan þó á
handtökum hraustra
manna.
þurfti helzt að vera hvort tveggja,
fjáður og hugmyndaríkur. Rocke-
feller var alia ævi frábær bók-
haldari, en ekki áhættusnillingur;
hann reiknaði af stakri kostgæfni
og nákvæmni útgjöld og gróða-
möguleika og græddi jafnt og
þétt. Hann valdi sér að félaga
kornkaupmann einn, Henry M.
Flagler, prestsson, sem tapað
hafði og unnið til skiptis gffurleg-
ar upphæðir. Flagler var uppfinn-
ingamaður í tómstundum og liafði
m.a. fundið upp sérstaka gerð af
skeifum. Hann var ósvifinn mjög,
en hugmyndaríkur. Enda hafði
hann fljótlega uppi vænlegar
ráðagerðir um það, hvernig bezt
mætti ryðja óþægum keppinaut-
um úr vegi. Rockefeller vó og mat
stöðuna, en Flagler tók að sér skít
verkin. Þannig bættu þeir hvor
annan ig)p.
Flagler fékkeinnig tengdaföður
sinn til liðs við þá félaga. Gamli
maðurinn hafði efnazt á borgara-
slyrjöldinni eins og þeir raunar
allir. Hann hafði keypt miklar
viskíbirgðir á réttum tíma og selt
þær aftur dýrum dómum, einnig á
réttum tima. En bindindismaður-
inn Rockefeller lét það ekki á sig
fá í þetta sinn, þótt peningarnir
væru frá hinum vonda komnir.
Um 1870 var olíuhreinsunar-
stöð Rockefellers orðin hin
stærsta í Bandaríkjunum. Þá var
henni breytt í hlutafélag. Gerði
það auðveldara um vik að útvega
fé — þar sem olíuverð var þá
óhagstætt — til þess að kaupa
fyrirtæki keppinauta. Þeim var
svo greitt með hlutabréfum.
Stofnað var félagið „Standard Oil
Company“ (úr upphafsstöfum
þess S og O varð seinna heitið
,,Esso“). Rockefeller þótti tími til
kominn að ,,sameina allar oliu-
hreinsunarstöðvar landsins undir
einn hatt til þess að koma lagi og
reglu á olíuiðnaðinn“.
L'eiðin til einokunar lá eftir
járnbrautarteinunum. Á þessum
árum gátu járnbrautarfélögin
ráðið örlögum fyrirtækja og jafn-
vel heilla bæja; þau réðu fyrst og
fremst flutningsgjaldinu og svo
voru allar aðrar flutningsaðferðir
langtum seinlegri.
Flagler heillakarlinn hafði þá
samið við járnbrautarfélögin um
sérlegt flutningsgjald á oliu
þeirra kumpána. Þetta var að visu
ekki löglegt.en veitti fyrirtækinu
örlagarikt forskot fram yfir
keppinautana. Þó fannst Rocke-
fel ler enn ekki nóg að gert.
Annar janúar 1872 þingaði
hann með forstjórum þriggja
stærstu járnbrautarfélaganna í
New York, og var þar lögð siðasta
hönd á samning, sem teljast verð-
ur kaldrifjaður, þótt viðskipta-
hættir á þessum tima væru al-
mennt líkastir þvi, að sjó-
ræningjar ættust við.
Kom þessum aðilum saman um
að hækka flutningsgjöldin þre-
falt, en jafnframt skyldi Rocke-
feller og fáeinir aðrir fá 40 —50%
afslátt. Að vísu kostaði það Stand
ard Oil meira i flutningsgjöldum
en áður — en þó hálfu minna en
keppinautana. Ekki nóg með það,
heldur fékk Rockefeller sinn
skerf af þeim 40—50%, sem
keppinautar hans ofborguðu og
var hann þá lika farinn að græða
á þeirri olíu, sem þeir sendu frá
sér!
Hugmynd járnbrautafrömuð-
anna með samningi þessum var sú
að eyða innbyrðis samkeppni
sjálfra sin og hækka jafnframt
fargjöldin. Meðan á samningum
stóð í New York skrifaði Rocke-
feller konu sinni daglegaog lýsti
fyrir henni með fögrum orðum
framtíðarmöguleikum oliufélags-
ins. Með samningnum vonaðist
hann til að vinna á keppinautum
sinum innan fárra mánaða.
En skömmu áður en samning-
urinn gekk í gildi vildi til óhapp.
Umboðsmaður Lake Shore járn-
brautarfélagsins á oliusvæðinu
skildi fyrirmælin urn hin nýju
flutningsgjöld eftir á borði
meðan hann skrapp frá, annar
starfsmaður kom að og las þau og
innan stundar var leyndarmálið
flogið út um allan bæ.
1 krám og gistihúsum Titusville
og annarra olíubæja var ekki um
annað rætt. Skelfdir oliuleitar-
menn og furðu lostnir
hreinsunareigendur komu saman
og talaði hver upp í annan. Menn
fylktu liði í kröfugöngu að
tónleikahúsinu í Titusville. Báru
þeir borða, sem á stóð m.a. „Niður
með samsærismennina'1 og „Drep-
um skrimslið". Hinir æstu göngu-
menn sömdu þrjátíu metra langt
bænarskjal, þar sem þeir báðu
dómstóla og stjórnmálamenn að
vernda sig fyrir járnbrautar-
félögunum og Rockefeller, þeim
,jVlólok“. Komið var á fót nokkurs
Framhald á bls. 14.