Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1974, Page 6

„Var ekki agalega leiðinlegt í
gamla daga? Ekkert díó og ekki
neitt,“ sagði ung stúlka um
daginn. Já, var ekki von að hún
spyrði? En við, sem lifað höfum
tvenna timana, erum hins vegar á
því, að gamli timinn hafi alls ekki
verið svo þrautleiðinlegur og fá-
breyttur sem ætla mætti. En það
voru yfirleitt aðrir hlutir, sem
ollu tilbreytninni þá. Kemur þgr
meðal annars til, hve samband
fólksins við náttúruna var þá
nánara og fjölþættara. Veðurfar
og árstiðir voru því engin hlut-
laus fyrirbæri, heldur marg-
slungnir, lifandi þættir, samofnir
og óaðskiljanlegir lífinu sjálfu,
baráttu þess og vonum, sigrum og
ósigrum. Um það bera ljóð og
sagnir, orðtök og ýmis gömul
spakmæli gleggst vitni.
1 ljóðrænúm skáldskap gætir án
efa áhrifa vorsins mest,en enginn
skyldi fyrir það ætla að aðrar árs-
tíðir væru áhrifalitlar. Hin kalda
árstíð — veturinn — átti ekki
síður rík itök i hugum manna,
þótt nokkuð væri á annan veg.
Þessi árstíð færði fólkinu hátið
hátíðanna — jólin — ásamt ára-
skiptunum og þrettándakvöldi.
Þessi tvöfalda stórhátíð var
hinum fátæka lýð hvorttveggja
sem lýsandi viti i svartasta
skammdeginu og merkivarði, sem
starfsáætlanir heimilanna fyrir
siðasta ársfjórðunginn voru
miðaðar við. En bráðlega að hátíð-
unum loknum hófst nýtt tímabil,
tími útmánaðanna. Einnig hann
bar sinn sérstaka blæ. Og ef til
vill geymdi enginn árstími í
fórum sínum jafnmikið af
gömlum siðum og erfðave'njum
sem hann. Þannig voru nöfn eins
og þorri og góa tannfé aftan úr
grárri forneskju og messur og
ýmsir merkisdagar erfðagóss frá
kaþólskum sið. Þótt allt þetta í
aldanna rás hefði miss,t sitt
megingildi, setti það sinn sérstaka
kólguskýjuðum himni, meðan
kvíðinn um bjargarskort og
heyþrot hreiðraði um sig í fylgsn-
um hugans.
, JEg langsemi á mér finn,
oft í myrkri svörtu,"
andvarpar hið óþekkta alþýðu-
skáld. En svo herðir það upp
hugann og hressir sig við þá
hugsun, að birtan sé þó alltaf
framundan og bætir við:
„þegar kemur þorri minn,
þá skal hátta i björtu."
Snemma þætti núna mörgum til
hvílu gengið, ef hátta ætti i
björtu á þorranum — jafnvel þótt
komið væri að þorralokum. Enda
þarf enginn að ætla að forfeður
okkar og formæður hafi þá að
jafnaði farið í háttinn í alglaða
dagsljósi. Hitt mun sönnu nær að
þegar fram á þorrann dró, hafi
gjarnan verið farið að sneiðast
um ljósmetið, og því margur
neitað sér um þann munað að
kveikja á lýsislampanum meðan
hann framkvæmdi svo óbrotið
verk sem að breiða yfir sig
rekkjuvoðirnar. Og margvislegt
mátti gera — og var gert — í
rökkrinu annað en að sofa. Það
mátti prjóna, þæfa, jæja ull
og kemba, vinda band og tvinna
svo að nokkuð sé nefnt. Stundum
sendi glaðbeittur máni bros sitt
inn um ljórann, endurvörpuðu
frá drifhvítum mjallarbreiðum.
Og mikið mátti sjá við ljómann
þann. Annars mátti segja að
svörtustu haust- og vetrarmánuð-
ina hafi fólkið unnið mest af
sínum störfum i rökkri eða
myrkri, jafnt utan bæjar sem
innan. Furðulegt var, hversu allt
komst þó áfram. Þessi „myrkra-
verk“ hafa komizt upp i vana með
æfingunni og þreifiskynið orðið
smám saman þjálfað og þroskað
Framhald á bls. 16.
svip á útmánuðina og gaf þessari
annars svo köldu og hörðu árstíð
meiri fjölbreytni og persónulegra
líf. Hversu margt barnið mun
ekki í huga sinum hafa gjört sér
mynd af þorra sem klaka-
skeggjuðum og fannbörðum
heljarkarli og ætlað góu fyrir
konu hans, stórskorna og gust-
mikla, svo sem slíkri frú hæfði.
Þá hafði líka þorri í fylgd með sér
einhvern ,,þræl“, sem var viss
með að verða vondur og gera eitt-
hvert ógurlegt prakkarastrík áður
en lyki.
Áður fyrr, meðan árstiðirnar
höfðu oftast sitt rétta andlit, var
gert ráð fyrir að þessi hjónakorn
væru fremur gustköld og grálynd.
Einkum var þorra ætlað lítið hlý-
lyndi eins og bezt kemur fram í
hinu alkunna kvæði Kristjáns
Jónssonar „Nú er frost á Fróni“.
Þar er ekki mikil mýkt i lýsing-
unni á þorra. Þá er nú kvæðið
„Heimkoman" ekki síður ramm-
eflt þorraljóð:
„Stigur myrkur á grund,
hnígur miðsvetrarsól,
grimmleg myrkrún
á fönnunum hlær,
og í dynjandi hríð
kveður draugaleg ljóð
rómi dimmum hinn
ískaldi blær.“
Og einhvern veginn finnst mér
alltaf, að sá dapurlegi atburður,
sem kvæðið hans Jónasar „Fýkur
yfir hæðir“ er ort um, hafi hlotið
að gerast á þorranum.
Ekki var góa heldur talin góð-
kvendi, og sennilegt, að hún hafi í
fyrsta skipti í sögunni fengið
slikan lofgerðaróð sem þennan, er
Kristján Helgason sendi henni í
Morgunblaðinu um daginn:
„Tíminn yrkir ljóðaljóð,
lif er dýrlegt stundum.
Nú er frúin Góa góð
og gull í báðum mundum."
En hvað sem skaphörkunni leið
hjá þessum hjúum, þá höfðu þau
bæði nokkuð til sins ágætis. Þeim
fylgdu ýmsir merkisdagar og
messur, svo sem Pálsmessa og
kyndilmessa, sem fluttu vonir og
eftirvæntingu inn i huga alþýðu-
mannsins, og þau komu með níu
vikna föstuna og söng og lestur
hinna sígildu Passíusálma. Litlu
seinna kom sjö vikna fastan með
sprengikvöldi og öskudegi með
öllum sínum spenningi, gáska og
eltingaleik. Öskudagurinn átti
Iíka átján bræður, sem sennilega
létu einhvern tima sjá sig um
föstuna. Síðast en ekki sizt út-
mánuðirnir voru þó þrátt fyrir
allt sólarmegin, stefndu i áttina
til vaxandi birtu og dags.
Þeir, sem aldir eru upp í raf-
ljósadýrð, geta tæpast gert sér
grein fyrir þeim sem næst sam-
fellda sorta, sem yfir skamm-
deginu grúfði áður fyrr, jafnvel
eftir að lítill 10—14 línu steinolíu-
lampi fór að hanga niður úr bað-
stofusperrunni og snattlampinn
að ferðast milli búrs og eldhúss. A
suma þreytta og veikgeðja lagðist
þessi myrkurtími með ofurþunga.
Ekki sízt, þegar snjóhríðinni
linnti ekki dögum saman og dags-
ljósið var aðeins gráskíma frá