Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.1974, Blaðsíða 3

Rétt er það, að vér skiljum ekki
séra Hallgrím með skilningi
seytjándu aldarinnar. Engin öld skil-
ur snillingana nákvæmlega eins.
Skilningurinn á sjálfum hinum hæsta
höfuðsmið himins og jarðar hefir
altaf tekið breytingum. Smiðurinn
frá Nazaret hefir ekki farið erindis-
leysu, þó að verkamenn hans hafi
ekki ávallt haft sama skilning á þvl,
hvernig hann ætlaði þeim að beita
hamrinum, berja i bresti, slétta hrjúf-
an stein. Og hver er kominn til að
segja, að Hallgrimur Pétursson eigi
að vera undanskilinn þeim örlögum
snillinganna, að ein öldin skynji það í
verkum hans, sem önnur skilur ekki.
Vera má, að tuttugasta öldin hafi
skilyrði til að skilja sitthvað i hugsun
Passíusálmanna betur en hin
seytjánda. Aldrei hefir mannkynið
haft meiri yfirsýn yfir það, hve þján-
ingin er viðtæk á jörðinni. Engin öld
hefir haft önnur eins skilyrði til að
finna samábyrgð alls mannkynsins
eða hvernig einn liður og pinist fyrir
annan. Sé samtið vor ekki vita-
heyrnarlaus, ætti hun að geta heyrt
úr öllum áttum höggin, sem nista
lifandi hold. Hvi skyldi þá ekki hin
íslenzka þjóð nú geta skilið séra
Hallgrim, þegar hann flytur þann
boðskap, að gegnumstungnar hend-
ur hins fórnandi kærleika séu þær
einu smiðshendur, sem byggt geta
musteri á jörðu.
Og littu á þtna eigin hönd. Einnig
hún er smiðshönd, og þú átt um
tvennt að velja, að gerast böðull á
Golgata og reka nagla i lifandi hold
meðbræðra þinna — eða Ijá hönd
þina hinum hæsta höfuðsmið til að
meitla hinn hrjúfa stein. Sérhver
fórnarhönd er hönd hins hæsta
höfuðsmiðs, hversu veik sem hún
virðist vera, — einnig þín eigin
hönd.
Amen.
Hamarshögg
á helslóðum
lífsfórn boða
hins lífgandi anda.
Hvílir Kristur
á krossi hörðum,
kærleikur Guðs
er f kvalastunum.
Heyrast hróp hans
um heima alla,
friðarboð Guðs
og fyrirgefning.
Hljómur sá snerti
hjarta skálds.
er sjálfur þjáðist
af sárum beiskum.
Svíðandi hönd
sálma ritaði.
Myndir hann dró
af mildi föður,—
bróður, er færði
fórn í dauða,
fyri rgefning
og friðar sátt.
Æviraun skálds
varð ímynd krossins,
tákn þeirrar trúar
er treystir sigri
syndlausrar elsku
f sekum heimi.
Enn munu hendur
hömrum lyfta,
benjum djúpum
bróðurhold særa,
hvar sem heyrast
hungur-stunur,
blóðugra víga
byssuhvellir,
kúgaðra þjóða
kvalavein,
grátur angistar
inni dulinn
f þöglu hjarta,
er hvergi finnur
lifs-bjargar von
af líknarhendi.
í Hallgrimssálmum,
í Hallgrímskirkju
heyra megum
hamars högg
af hendi Guðs,
hæsta höfuðsmiðs
himins og jarðar.
Þau eru andsvör
alföður
við því atferli
illra handa,
broddum að særa
bróðuhold.
Því er Kristur
af krossi risinn
að grói sár
á sjúkum líkama,
sigur vinnist
á synd og dauða.
En hamars högg
helgrar kirkju
hefja lofsöng
hæstum höfuðsmið
himins og jarðar.
Gröf á Höfðaströnd, fæðingarstaður Hallgrims.

Titilblað af fyrstu útgáfu Passiu-
sálmanna.
Séra Sigurjón Guðjónsson
fyrrum prófastur í Saurbæ
svarar spurningu:
Varð Hallgrímur
Pétursson fyrir
áhrifum af er-
lendum samtíma
sálmaskáldum?
Þó að sagt sé að Aþena hafi
stokkið alvopnuð úr höfði Seifs, á
ekki hið sama við um afreksmenn
á sviði skáldskapar og lista. Þeir
eru lengi að tygjast, og Hallgrím-
ur Pétursson er þar engin undan-
tekning.
Ekki verður um það efast, að sr.
Hallgrímur hefur haft mesta yfir-
sýn Islendinga um sina daga á
erlendum sálmakveðskap. Koma
varla aðrir til samanburðar en
þeir feðgar sr. Ölafur í Kirkjubæ
og sr. Stefán í Vallanesi.
Sr. Hallgrímur er alinn upp á
biskupssetrinu á Hólum, við
sálmasöng og sálmagerð. Á þeim
stað var miðstöð þessarar skáld-
skapargreinar. Þegar hann er
smádrengur, er sálmabók Guð-
brands endurskoðuð af sr. Arn-
grími lærða o.fl. og prentuð þar.
Sálmarnir er koma fram í þessum
bókum eru langflestir þýzkir að
frumgerð, auk nokkurra
latneskra ogdanskra.í misjöfnum
þýðingum, sem sízt var að furða,
þar sem hér var um frumraun að
ræða við nýja bragarháttu, sem
voru ólíkir þeim, er íslendingar
höfðu átt að venjast, og ávallt
varð að hafa hliðsjón af nýjum
lögum. t bókunum eru hverfandi
f áir frumsamdir íslenzkir sálmar.
Hinn gáfaði drengur hefur án
efa drukkið í sig sálmana og
hlustað á góðan söng, miðað við
þá tíma, og vart hefur heyrzt
nema á biskupssetrunum.
Þó svo að Hallgrímur hafi verið
„stirðraddaður í söng“, eins og sr.
Jón í Hftardal telur, gat hann
engu að síður haft gott söngeyra.
Enginn efast um gott brageyra
hans, en oft fer þetta tvennt
saman. — Ekki er ólíklegt, að
drengurinn, þegar hann stækkaði
og fór að varpa fram kviðlingum,
hafi fundið ýmsa hnökra í
sálmunum og talið sig jafnvel
geta gert betur. Og að því kom, þó
seinna yrði. — Um þýðingar
sálmabókanna á Hólum hefur
Hallgrímur ekki fengið svo litla
innsýn f erlenda sálma.
Með sálmaarfinn, sem hann að
líkum hefur geymt sem hinn
dýrasta hlut, hverfur hann að
heiman til framandi landa.
Hallgrimur týnist um skeið, en
skýtur aftur upp í Frúarskóla við
hjálp mag. Brynjólfs Sveinssonar,
síðar biskups.
Á skólapiltum þar sem víðar
hvíldi sú kvöð að syngja við guðs-
þjónustur, morgun- og kvöldbæn-
ir og útfarir, sem þeir þágu stund-
um nokkra þóknun fyrir, er kom
bláfátækum piltum að góðu haldi.
Við skólann gafst Hallgrfmi þvi
gott tækifæri til að kynna sér
sálma, sem að sjálfsögðu voru
sungnir á dönsku, en raunar þýzk-
ir að uppruna, eins og flestir þeir
sálmar, er Norðurlandaþjóðir
sungu öld af öld, Islendingar sem
aðrir, unz Magnús Stephensen
leysti þá af hólmi með nýrri
sálmabók 1801. En upplýsinga-
sálmar hans stóðu þó hinum eldri
að baki að flestu leyti.
Þýzkaland var móðurland
lúthersks sálmakveðskapar, er
hófst með Marteini Lúther og
félögum hans. Vt:r blómaskeið
þess skáldskapar langt þar f landi
eða hátt á aðra öld.
Þó að Danir syngju mest sálma
af þýzkum uppruna á þeim árum,
sem Hallgrfmur var í Danmörku,
hafði ekki svo lítið verið ort af
sálmum á danska tungu. Má sjá
það af sálmabók Hans Thomisöns
frá 1569, sem Guðbrandur biskup
var gagnkunnugur og hafði að
töluverðu leyti til fyrirmyndar
sálmabók sinni, er út kom tuttugu
árum síðar. Ör henni velur
biskup nokkra sálma til þýðingar.
I bók Thomisöns koma fram
fyrstu dönsku sálmarnir, sem
halda velli enn f dag, að vísu
breyttir. Hans Thomisön yrkir
mun betur en aðrir, sem fengizt
höfðu við þessa skáldskapargrein
í Danmörku og Hans Chr. Sthen
miklum mun betur, mesta sálma-
skáld Dana allt til daga Thomasar
Kingós.
Þessari bók, sem var í gildi
dálitið á aðra öld, að vfsu aukin,
hefur Hallgrfmur verið mjög
handgenginn á skólaárum sínum í
Höfn. Og má mikið vera, ef hann
hefur ekki kunnað að meta Sthen
og nýja bragarhætti hans og dreg-
ið af nokkurn lærdóm.
Þýzk tunga var í miklum met-
um í Danmörku um þessar
mundir og lengi siðan, svo að
„heldra fólk“ söng mest þýzka
sálma. Hallgrímur hefur verið vel
að sér í þýzku og fengið góða
undirstöðu í henni við dvölina í
Gliickstadt, sem var hálfþýzkur
bær.
Hann hefur því kynnzt ræki-
Iega þýzkum sálmum og þar var
sannarlega um auðugan garð að
gresja fyrir verðandi skáld, sem
byggði á traustri, trúarlegri
undirstöðu frænda síns á Hólum.
Dvölin erlendis hefur komið
Hallgrfmi að góðu gagni, þegar
hann snýr sér síðar að sálmageró-
inni. Hafi áhrif þessara kynna
ekki verið bein með því að taka þá
til fyrirmyndar eða lfkja nokkuð
eftir þeim, eru þau óbein. Hann
drakk i sig anda þess sálmakveð-
skapar, er beztur var í lúthersk-
um sið allt fram á daga hans. Við
þau áhrif hefur andi skáldsins
hafið sig til flugs, við meðbyr
beztu sálmaskáida Islendinga,
eins og feðganna sr. Einars í Ey-
dölum og sr. Ólafs í Kirkjubæ
séra Sigurðar á Presthólum og
séra Jóns í Laufási, svo að ein-
hverjir séu nefndir.
Lestur fornra, íslenzkra bók
mennta og svipmikið alþýðumál
lagði honum kjarnyrði á tungu,
mikil lifsreynsla dýpkaði skap-
gerðina, sorg þrýsti honum i faðm
frelsara síns, knúði skáldið til lof-
gjörðarogþakkarviðhann. Hann
var tygjaður, búinn til þeirrar
ferðar, sem honum var fyrirbúin,
að leiða þjóð úr vanda, fræða
ungan um veg hamingjunnar,
hugga hrelldan, er allra mest reið
á, og vara þann við, er þykist
standa, að hann falli ekki.
Dr. Arne Möller hefur bent á og
fært rök fyrir þvf, að Hallgrímur
hafi sótt fyrirmyndir og líkingar í
þýzk guðfræðirit f lausu máli, er
hann orti Passíusálmana. Erfitt
mun að finna beinar fyrirmyndir
frá þýzkum eða öðrum erlendum
salmum í kveðskap Hallgrims og
ekki virðist hann hafa þýtt
neina. Komið hefur fram, að
Hallgrímur hafi þekkt sálma-
kveðskap samtímamanns síns
Páls Gerhardt, sem talinn er eitt
mesta sálmaskáld lúthersks siðar
að fornu og nýju. Það er næsta
ólíklegt. Gerhardt var seinþroska
skáld. Fyrstu sálmar hans birtast
á prenti 1646 og 1647. Og sam-
göngurnar voru nú harla tregar á
þessum timum og seint um kynni.
Ekki verður Hallgrímur minni
fyrir það, heldur stækkar hann
við að fylgjast með þvi sem bezt
hefur verið gert með öðrum þjóð-
um. Það sýnir góð vinnubrögð
hans, þekkingarþorsta og lær
dómsáhuga, sem var undanfari
þeirra afreka, er ekki verða þökk-
uð til fulls svo lengi þetta láð
heldur lýði og byggðum. Óslétta
steina heggur hann til, fágar og
slípar, i hleðslu þess andlega
musteris, er hæst hefur risið á
Fróni.