Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Blaðsíða 16

1918
Hingað og þangað voru heybeðjurnar undir snjónum og var
gengið í að ná þvi heyi, sem tækt var.
Eftir Bjartmar Guðmundsson á Sandi
i
i
i
i
i
i
i
Vorið 1914 lét faðir minn rífa gamlar bæjardyr,
skemmu og stofuhús, löng göng, búr og hlóðaeldhús og
byggja í staðinn mikið framhús úr timbri með kjallara
undir því etldilöngu og geymsluloft yfir. Að auki var svo
byggt eldhús á milli baðstofu, sem eftir stóð og framhúss-
ins.
Þetta þótti mikil bygging. 1914. Vorið kom seint ög
mikinn klaka varð að brjóta upp um leið og moldarveggj-
unum gömlu var rutt úr vegi. En þeir voru nærfi þriggja
álna þykkir og nær því gegnfrosnir sumir hverjir. Og þá’
var ekkert smávægisverk heldur að grafa kjallarann 11
álna langan með rekum einum saman og flytja burtu alla
moldina í hjólbörum.
En þessu verki er ekki meiningin að lýsa hér heldur
atviki einu, sem alltaf stendur fyrir framan mig eins og
ljóslifandi.
Benedikt Kristjánsson frá Knútsstöðum var að brjóta
niður frosinn vegg með járnkalli af þeirri heljarorku og
kappi, sem honum var jafnan eiginleg umfram flesta
menn aðra. Húsbóndinn á bænum gekk til hans og sagði':
Ég held þú vinnir of hart, Benedikt, og ekki mundi ég
draga af kaupj þinu þó þú færir þér ögn hægra.
Nýlega hafði Benedikt orð á því við mig, að enginn
maður, sem hann hafði unnið hjá um dagana, hefði
fundið að þvf við sig að hann ynni of hart nema Guð-
mundur á Sandi,
Sigurjón á Hraunkoti Ármannsson var að aka úr
moldarbyngnum í hjólbörur austur í tún. Jón Kristjáns-
son á Björgum var að hlaða kjallaraveggi, en ég á 14. ári
að bera til hans hleðsluefnið úr stórri steinahrúgu, sem
heim hafði verið flutt sunnan úr hrauni. Kastaði ég svo
niður til hans fallegum hraungrýtiskólfi. Hann sagði:
Einhverntíma verður þú að manni, drengur minn. Svona
steinn er nú ekkert barnameðfæri. Svo tók hann steininn
fullur lotningar yfir kröftum stráksa, styrkum höndum
og athugaði vandlega hvernig best gæti um hann farið í
samfélagi annara steina f veggnum og hvaða flöt hann
ætti bestan til að sýna þar sem andlit sitt á ókomnum
árum. Menn spyrja ekki að því hversu langan tíma taki að
koma upp veggnum og húsinu, heldur hvernig það standi
og hve lengi og hver hafi byggt. Á þennan veg hugsaði
Jón og talaði og hlóð kjallaraveggina, sem enn standa
óhaggaðir og geta sjálfsagt staðið í 500 ár eða 1000.
Allt í einu varð mér litið upp úr grjótverkinu suður að
Keldu. Er þá Jónas Jónasson bóndi á Sílalæk að opna
hliðið og teymir Skjóna sinn síðan heim tröðina og tyllir
honum við annan snúrustaurinn, gengur svo upp á
moldarbynginn og heilsar: Sælir verið þið allir saman,
piltar. Mikil eru nú verkin mannanna. Þegar búið verður
að koma þaki yfir allt þetta gímald verður hér ekki
orðinn neinn smáræðis húsabær. Hvar er Guðmundur.
Þeirri spurningu fékk Jónas svarað nærri samstundis,
þvi Guðmundur kom að einhversstaðar frá rétt i sömu
svifum. Eg þarf að segja þér draum minn, Guðmundur,
og ykkur öllum saman, sagði þá Jónas.
Nú?
Mér þótti sem égstæði norðan við vegg heima hjá mér á
Sílalæk. Sá ég þá hvar maður einn, heljar rumur að vext'i
og gustmikill kemur norðan Heimavatnið ísilagt og segir
eða kallar: „Varaðu þig, Jónas, á vetrinum 1918.“
Nú er farið að ræða um drauma en því skulum við
sleppa hér, því aldrei var það meiningin að fara verulega
út í þá sálma og ekki heldur í moldarverk 1914. En geta
má þess þó á milli sviga’að í janúar eða febrúar 1918
villtist Jónas á Sílalæk í afskaplegri stórhríð á 'Sandvatní
og ráfaði lengi dags og kvölds og nætur um sléttlendið
norðaustur frá Sílalæk og lenti loks langt suður f Aðal-
dalshraun, en þreifaði sig þó á éndanum með furðulegum
hætti útúr hrauninu suður af Sílalæk óg hitti þar á tröð,
sem hann þekkti óg þuklaði sig eftir henni heim til bæjar
síns. Hafði hann þá fyrir löngu skilið eftir sleðahest sinn
og ækið á öðrum stað. Þetta taldi hann meiri þrekraun en
allar aðrar sem honum mættu um dagana og hreina
guðsmildi að hann varó ekki úti.
Skyldi draumur hans 1914 hafa verið fyrir þessu?
Þannig var spurt, en enginn var kominn til að svara.
Aftur á móti er heilt ár allt i einu gengið f hlað handan
yfir vel hálfa öld, en stóri maðurinn á Sílalækjarvatni
horfinn I blámóðu áranna. Og um leið er maóur orðinn
bara 18 ára og þarf ekki að setja upp nein gleraugu eða
hugsa um fúinn fót ellegar leti f hjartanu. Nei.
Það einkennir vetur hvern að hann fylgir tveim árum i
almanakinu og stundum þó enn frekar í verunni eins og
fylgdarmaður, sem á undan gengur og vísar veginn.
Þriggja mánaða vetrarpartur f eigu ársins 1917 gekk
alhvítur frá hvirfli til ilja á undan árinu 1918 og
slöngvaði yfir Norðurland fjárskaðahríð 3. október. Sem
sagt þrem vikum á undan vetri almanaksins í orði. Þá
voru bændur og búalið I 3. fjallgöngum og settust að þar
sem komnir voru, Aðaldælir t.d. og Reykdælir f Þeysta-
reykjarkofa. Annað mannlið margt var í fjárrekstrum að
sláturhúsum og því fátt í bæjum til að reka saman f
heimahögum, þótt fæstum dyldist annan október að stór-
hrfð væri í aðsigi. Á mínum bæ stóð þannig á að pabbi
hafði fengið mann utan heimilis til að fara í göngurnar.
Og ekki var þá enn farið að gera að því gangskör það
haustið að reka f kaupstaðinn, bara hugsa um þá ömur-
legu ferð, sem ömurlegust er allra fjárrekstra. Liðskortur
var þvf nokkur til samanrekstrar, enda notaður svika-
laust. í ofsalegu illviðri, krapahríð og seinast þreifandi
stórhríð og náttmyrkri vorum við að tína saman
skepnurnar og láta inn í rétt sunnan undir Kvíabakka
þennan haustdag. Þegar svo að réttinni var komið
morgúninn eftir í sama veðri var 10—2o kindahópur
kominn þar í fönn sunnan undir Balanum. Samt fór þetta
allt heldur vel á þessum bæ samanborið við marga aðra,
því fé fennti víða í stórum stíl og fórst margt t.d. á næst
næsta bæ við okkar, Laxamýri.
Aftur á móti tókst ekki eins vel með heyskaparlokin.
Öhemjumikið af engjaheyi var óhirt, sumt i görðum,
sumt i smásátum, sumt i flötum og ögn í fúlgum. Eftir
hríðina stóðu fúlgurnar eins og merkikerti úpp úr fönn-
inni og sögðu: Hér erum við og bfðum þess að vera ekið
heim og látnar i garðana. Á sáturnar yddi aðeins en
garðarnir voru horfnir og svo auðvitað flekkirnir.
Þennan oktöbersnjó tók ekki upp fyrr en um vorið. Þó
kom bloti í nóvember—desember. Og þá náðust upp
garðar og það seinasta, sem ekki var á hvarfi undir snjó, á
gamlársdag í ljósaskiptum, auðvitað rennandi blautt eða
frosið. Það var vel aö verið að ljúka þá heyönnun. Betur
gerði þó Helgi bóndi í Múla. Hann þurrkaði hey sitt í
Hafursey frá 1917 á vordögum 1918 og bar þar upp
talsvert vænt hey. Það var allt notað 1919. Á þennan veg
iærast lífsreglurnar þegar á bjátar og menn verða að
duga eða deyja.
Nú er það ekki að neinu markmiði gert hér að lýsa vetri
eða árinu 1918 eins og Espólín Öðrum árum í merki-
legum Árbókum, heldur er það bara komið allt f einu
handan við allt þetta árahaf eins og vinur í varpa, svo
notuð séu þau fleygu orð að láni frá öðrum. Því í
minningunni verður það alltaf einna elskulegast i hópi
allra ára þó merkilegt sé um eitt mesta harðindaár
íslandssögunnar.
Enginn gat að réttu mati talið sérlega elskulegt um að
litast á þorranum þegar stórhríðirnar voru búnar að
hrekja inn hafísinn og fylla allan sjó fyrir Norðurlandi út
fyrir hafsauga og siðan langt suður fyrir austan og
vestan, og bæta heilmiklum snjó ofan á októbersnjóinn.
Fuglar sævarins höfðu þá misst hverja einustu vök frá
Islandi norður fyrir heimskaut og voru flúnir af sínum
stöðum, og lágu dauðir fjöldamargir með ströndum fram
og inn um dali og heiðar. Aldrei hef ég augum litið annað
eins.
Séra Matthías orti um „hundrað þúsund kumla kirkju-
garð“ 50 árum áður og um ref og björn, sem „snuddi tveir
á hjarni og nagi soltnir sömu beinagrind“.
Vafalítið tel ég að sama sjón hafi blasað við á norður-
slóðum 1881 og 1918. En í orðaflugi Matthfasar finnst
meiri stemmning en blákaldur veruleiki. Sátu refir þá að
átveislum og fáeinir hvítabirnir býst ég við líka, hrafnar
og svartbakar sömuleiðis fyrsta sprettinn að minnsta
kosti. Grímseyjarfugl og Drangeyjar var mestallur í
góðum holdum, sem fallinn var, og miklar birgðir af
©