Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Blaðsíða 17

honum vel geymdar fram á útmánuði ífrystikistuþorrans
og góunnar. Ég held að þessi dýr merkurinnar hafi aldrei
torgað birgðunum. Hitt má til sanns vegar færa að
norðurstrandir hafi verið hundrað þúsund kumla kirkju-
garður norðlenskra sjófugla, einkum langvíu og stutt-
nefju, haftyrðils og margra lunda, teistu, æðarfugls og
strjálings af öndum.
Það var ekki heldur neitt sérlega búsældarlegt að sjá,
svona í fyrsta kasti fullan þriðjung sumarheyjanna úti
um hvipp og hvapp í sátum, görðum, flekkjum eða þó í
fúlgum væri, sumt mikið til á kafi í fönn og gegnfrosið.
Og þó. Það var nú einmitt eitt af því sem gert hefur
þennan vetur mikinn ágætisvetur á sinn hátt. Þarna var
þetta hey eins og í fshúsi geymt og gefið frosið á garðana,
ekki neinn smátíma, heldur 3—4 mánuði. Og ekki man ég
til að nokkur teldi eftir sér handarvikin að moka heyi
upp úr sköflum og hlaða á sleðana, þó útiverkin yrðu
helmingi lengri en annars.
Auðvitað var litið sældarbrauð að mæta öllum þessum
kulda á bæjum, sem byggðir voru fyrir helmingi minna
frost. Og ekki voru þá upphitunartæki í húsum og eldi-
viður af skornum skammti og talsvert frosinn víða.
Skyrkaggar gegnfrusu í búrum og sláturtunnur slíkt hið
sama. Skyrið varð að glundri, þegar það þiðnaði og slátrið
að hrati og molnaði sundur. Samt var hvorugt dæmt ónýtt.
Ég efast ekki um að margt hafi orðið erfitt þeim, sem
húsum réðu, þegar frostið var komið upp í 36 stig og
raunar löngu áður. En það kom hvergi niður á ungdómn-
um þar sem ég þekkti til og þess vegna mun hann ekki
hafa orðið eins vel sjáandi á það.
Sagt hefurverið viturlega að „millimannsoghests og
hunds hangi leyniþráður". Ekki er sá þráður minnstur
fyrir sér, sem liggur á milli krakkans og þess sem eldri er
og þarf að ráða fram úr og bera ábyrgðina, ef vel á að
fara. Þau fræði verða þó ekki rædd hér, aðeins nefnt sem
staðreynd að í þessum kuldaþrengingum fann unglingur-
inn á mínum bæ eða nágrenninu ekki til neins beygs. Frá
þeim sem eldri voru lágu engir leyniþræðir óttans við
heyleysi. Þó svona tækist til um sláttarlokin urðu heyin
hey, sem úti urðu, geymd í frystibúri vetrarins. Og þar
sem engir verulegir áhyggjubaggar lögðust á næstu
herðar, svipaðir þeim, sem um aldir hafa beygt bök
Islendingsins áöllumísavetrumáundanþessumgat æsk
an að minnsta kosti tekið allri nýbreytingunni með fögn
uði forvitninnar. Hún kærði sig kollótta þó frostið biti
hana ögn í kinnarnar. Það var bara einskonar súrefnis^
súrefnisgjöf. Hún fékk að spranga út um Flóa með
hafir undir fótum með áður óþekkta hluti fyrir
augum. Hún hafði fregnir af ferðalögum yfir þveran
Skjálfanda milli Náttfaravíkna, Flateyjar og Húsa-
víkur og heyrði að hægt væri að skeiðriða út til Gríms-
eyjar ef bara væri prófað nógu vel með ósviknum
broddstaf. Menn lögðu leiðir sínar eftir brautum
yfir hina „fljótandi álfu“ með hest og sleða til
að mynda Húsvikingar, sem óku kolum úr Tungu-
námum framan við allar fjörur. Og einn daginn i 34
stiga frosti kom Sigurður Egilsson á Laxamýri gang-
andi handan yfir Gönguskarð og hafði gengið á þeim degi
innan úr Eyjafirði og farið yfir fjörðinn þveran nálægt
Hrísey, kominn frá einhverjum bæ vestan Eyjafjarðar
norðarlega. Það þótti frækilega gert að ganga alla þessa
leið á einum degi og ná háttum í Laxamýri.
A þessum kalda vetri lagðist mannlífið ekki f neinn
dróma, siður en svo. Aftur var sem útifuglar þeir sem
íslenskastir eru, hyrfu flestir um skeið útúr tilverunni
svo sem rjúpur og snjótittilngar og meginið af álftum.
Einhvern veginn hefur forsjónin víst hafr ráð með að ýta
við brjóstviti þeirra og látið þá leita suður á bóginn
undan hafáttinni að norðan. Þó man ég eftir einum
músarrindli, sem átti holu i taðhlaða og flaug þar oft út
og inn, þegar ég var að sækja i eldinn. Á hrafnana og
sjófuglana var áður minnst. Grænhöfðaandir og topp-
andir féllu ekki, þótt flest flestar kaldavermslalindir
sem lengst haldast opnar allra vátna fyrir utan hveri og
laugar. Og svo allt í einu komin vináttunnar vorgola
sunnan yfir jökla, sem lifið kyssir til vöku og vaxtar,
löngu áður en vetur er vanur að vikja úr sæti.
Þau hafþök sem sýndust órjúfanleg leystust sundur svo
skyndilega að lygisögu er líkast. Isinn fór að fljóta til og
vakir að opnast. Það var komin hreyfing á allt utan við
landsteinana, nema einn og einn stórjaka, sem stóð í
botni bundinn.
Svo lagði Hvitur á haf út eins skyndilega og hann kom
og var horfinn utan þessar drefjar með löndum fram.
Fuglar fóru að sjást á auðum sjó. Hvaðan komu þeir?
Að sunnan eða hvað? Svo flókinni lífsgátu verður hér
ekki svarað sem er bjóstvit fugla og fiska.
Selir skutu upp kollinum í auðum sjó. Hvar voru þeir
meðan ísöld vetrarins lagði allan sjó í læðing? Ekki áttu
þeir hér lífsreynslu bræðra sinna við Grænland, sem
anda að sér lofti undir ís gegnum holur, sem þeir halda
opnum.
Snjórinn rann af jörðinni og klakar tóku að flysja sig
frá sverðinum og vorgolan kallaði á gróandann með
nafni. En hann var óvenjulega seinn til svara í svona
veðri, einkum sá er vingull nefnist og öðrum túngrasa-
heitum.
Þótt snjórinn hyrfi furðu fljótt átti vor-vináttan mikið
verk eftir að bræða þelann úr moldinni, sem stóð djúpt.
Kuldalegt um a8 litast I búrinu: FrosiS á sláturtunnunni
Fyrir frost I hæðum náði hún aldrei fyr en hún var orðin
gömul undir haust eða endurnýjuð á næsta ári.
Sumstaðar voru hólar í túnum sprungnir langt niður í
iður jarðar. Eftir einni sprungu man ég vestan undir
vegg, sem gapti svo sundur að koma mátti gildum fæti
niður upp á kné. Þvf miður var ég ekki sá vísindamaður
að mér dytti í hug að mæla dýpt hennar.
Rætur margra grasa voru freðnar og moldin klaka-
stumpur eitthvað og eitthvað niður enn lengra. Af þessu
leiddi að tún komu viða kalin undan snjó. Þá sá ég túnkal
f fyrsta sinni. Og þó ekki væri kal beinlinis var kyrkingur
í öllum túngrösum vegna neðankulda úr frosinni mold.
Mýrargróður tók hinsvegar vel kalli vorsins. Októ-
berhrfðin kasaði á mýrarnar krapi og snjó og stfflaði upp
á þær vötn og kíla. Þar myndaðist því víða varnargaddur,
sem hlífði fyrir frosti og lá sú sfbreiða yfir heilum
mýrarflæmum allan veturinn.
Þegar að slætti kom, kom í ljós að heyskaparhorfur
voru viða ærið skuggalegar. Þá var ekki kjarni eða
saltpétur til að pina gras úr jörðu. Litlir möguleikar voru
á fóðurkorni. Engi voru J>að eina, sem til varð tekið. Voru
þau þá til einhversstaðar? Já, i mýrunum.
Ekki man ég hver kom fyrstur að Sandi til að biðja um
engi. Einn af þeim fyrstu var samt Arni á Þverá i
Reykjahverfi, stórbóndi á heljarjörð með heljartún.
Þverár hálfdeigjur voru hvítar og túnið varla ljáberandi.
Svona var það allt Reykjahverfi og víðast nema í vot-
engjum. A öllum votengjajörðum varð þvf fljótt mikill
mannagangur I leit að engi. Allt var hirt, sem ljá á festi.
Gömlu mennirnir sögðu að sú jörð væru ljáberandi, sem
gaf af sér úr einu ljáfari munntungu upp i hagalamb. A
henni mátti sjá heilan heyhest á 12 tíma degi ef rösklega
var að verið. Menn óðu út í tjarnir og kíla, þar sem stör
óx, í mitti og undir hendur, þó ekki væri hún þéttari en
svo að úr ljáfarinu kæmi munntugga upp í kú. Engið var
enn hátt skrifað 1918.
En við skulum fylgja Árna á Þverá og skoða með
honum engi, sem honum var boðið í svokallaðri Keldu.
Vildi nú ekki einhver drengjanna á bænum sýna Árna
engið? Jú. Var það ekki eðlilegt að sá færi sem áraflestur
var og einna myndugastur þess vegna?
Arni var vel liðaður, átti fjóra stráka duglega og var
sjálfur garpur til verka. Þessvegna var honum boðið
erfitt engi en þannig þó, að þar var hægt að rífa upp hey
með karlmennsku. Til annara, sem minna máttu sfn að
þessu leyti, varð að hugsa með öðruvisi engi.
Þetta fannst mér hin mesta skemmtiför og ekki svo
lítið virðulegt að riða með störbóndanum á Þverá út
austur I Keldu, og allt að því að ég væri orðinn dálitið
veitandi.
Keldan var þannig sköpuð áður enhennivar breytt með
skurðum, að hún dúaði mjög undir fótum, svo hestur sökk
næstum í kvið, þar sem blautast var. Ekki leist Arna sem
best á, þegar klár hans var kominn út i þetta og sagði:
„Hleypum við ekki ofan í I þessu feni?“
Onei. Ég vissi vel um seiglu rótanna undir gulstörinni í
Keldu. Vel leist Árna á stráin og allt það engjaflæmi er
við okkur blasti. Gulstörin var sumstaðar fetshá og ekki
mjög gisin. Vildi hann taka þetta engi? Já. Gras, gras,
hey, hey var það sem hann vantaði. Og hann hélt að
Þverármenn hlytu að geta lært að heyja í votengí eins og
hverjir aðrir.
Þeir losuðu mikið gras i Keldunni og dræsuðu vestur f
Oddgarðshró og báru þar og á Skipholti upp tvö hey væn.
Raunar þurfti ekki að fylgja nema sumum, sem komu
að skoða engi. Kaldbaksbræður rötuðu i Fífutoppana og
Hraunkotsmenn i Streitu. Þeir höfðu heyjað þar áður.
önundi þurfti ekki heldur að segja til vegar i Norður-
Slýum eða Jóhanni í Kríhólmanum. En svo eru aðrir
bráðókunnugir i þessu votengi og kunna varla að slá þar
eða dræsa upp á þurkvöll og alls ekki að draga upp i togi.
Þeim ókunnugu verður að leiðbeina. Og einhvernveginn
verður það svo að húsbóndanum verður það frekar fyrir
að biðja einhvern sonanna að fara en fara sjálfur. Áður
en varir finnur sá hinn sami sig sem einskonar ráðsmann
á parti af jarðriki og litur á sig eins og smalinn sem
eignar sjálfum sér hjörðina. Svo fær hann kannski heil-
mikið af þakklæti án verðskuldunar fyrir að segja: Þú
mátt koma á morgun með orfið þitt og fara i Naustastykk-
ið eða Illukelduna. Að maður ekki tali um þakklátssem-
ina ef fylgdarmaður leyfir „blett handa kú“, til dæmis að
taka í Eyjarhrólshólma eða einhverri Kílröndinni. Meira
að segja fylltust þeir, sem ekkert höfðu að slá, þakklæti
fyrir að fá að heyja sinuþussa í flóum, sem aldrei
endranær voru taldir engi. Allt er hey i harðindum og
engi þegar sprettan bregst.
Það var reglulega gaman að sjá vinnubrögð sumra
þessara manna eins og til dæmis Benedikts Kristjánsson-
ar, Kaldbaksbræðra og Hraunkotsmanna. Benedikts er
áður getið. Hann var slíkur sláttumaður að fáir eða engir
fundust hans likar. Hann heyjaði Keldu fyrir norðan
Þverármenn og dró upp á hesti svo langa skára að aldrei
áður voru í Sandsengi dregnir upp þannig eins langir
skárar. Hestur hans stóð tjóðraður hjá Háaheygarði.
Þannig var sá maður að engu skipti hvort hann vann
Framhald á bls. 18