Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Blaðsíða 8

Lómagnúpur, eftirlætisviðfangsefni Jóhannesar Kjarval, þegar hann dvaldist og málaði þarfyrir austan.
KJARVAL
í FLJÓTSHVERFINU
Á DJÚPÁR-
BAKKA
DRAKKÉG
VATN
ÚRLÆK
Eftir Vilhjálm Eyjólfsson á Hnausum
Eitt svipmesta byggðarlag þessa
lands er Fljótshverfið. Þar skipt-
ast á eyðisandar, hálendi, gróður-
vinjar, eldhraun og himingnæf-
andi fjöll. I norðri eru Dalfjall og
Harðskafi, en útverðir byggðar-
innar til beggja handa eru
núparnir Fossnúpur og Lóma-
gnúpur, sá síðarnefndi með hæsta
standberg á landinu. I suðri eru
vötn, mýrarflæmi, og eyðisandar
unz úthafið tekur við.
I Fljótshverfi er dreifð byggð,
einangrað mannlíf, eins og raunar
á öllu svæðinu „milli sanda“, milli
Mýrdalssanda og Skeiðarársands,
en þessir sandar eru þeir mestu í
byggðum hér á landi.
Er þjóðvegurinn er farinn aust-
ur eftir Fljótshverfinu leggur
vegurinn fyrst yfir hraunið. er
rann úr Lakagígnum 1783. Þarna
rann Hverfisfljót áður „fyrir eld“
eins og við hér segjum enn. En
það var fljótur að koma þarna
gróður. er eldgosið hafði fært
fljótið austar. Sauðféð varð vænt
á nýgræðingnum og mennirnir
fylgdu sauðkindinni eftir. Þarna
byggðust 5 bæir nokkru „eftir
eld.“ Hraunhól og Sléttaból vest-
ast, byggðir úr Fossi á Síðu, og
Teygingalækur og Hruni austast,
byggðir úr Seljalandi. En nokkuð
fyrir miðju voru Orrustustaðir,
nú komnir í eyði. Þeir voru frá
öngvum teknir. Þar var „einskis
manns land“, vígvöllur stórfljóts-
ins. Til norðurs eru Dalshöfði og
Seljaland og talsvert austar eru
Núpar. Þar nam Gnúpa-Bárður
land. Hann kom norðan úr
Bárðardal um Vonarskarð. Austar
eru Kálfafellskot, nú í eyði, og
Kálfafell, en þar norður af eru
Blómsturvellir. Þarna til suðurs
eru Hvoll og Maríubakki. Austan
Djúpár eru svo tveir, Rauðaberg
og Núpstaður, sem hét áður
Lómagnúpur eins og fjallið. Segir
í Landnámu, að Hróar Tungugoði,
sem fyrst bjó I Ásum, tók Lóma-
gnúpslönd af Eysteini Þorsteins-
syni. Núpstaður er austasti bær í
Fljótshverfi. Þarna hefur sama
ættin búið síðan nokkru eftir
1700. Og þarna er gamla bæna-
húsið elzti helgidómur þjóðarinn-
ar, svo vitað sé. Það hefur eflaust
staðið þarna síðan fólkið á bæn-
um tók kristna trú og ekki þótti
lengur fært að grafa þá dauðu i
gamla heiðna grafreitnum. En í
heiðni og alllengi eftir að kristni
komst á, varð hver búandi að
grafa þá dauðu á sinni landar-
eign.
Eg kom fyrst að Núpstað um
sumarmál 1953. Það var var eitt
af þeim árum þegar vorið kom
snemma og veðrið var indælt. Mér
er það enn í minni hvað mér hafði
jarðýtan ekki sléttað út handa-
verk liðinna kynslóða, eins og
viðast annars staðar.
í fornsögum okkar ber lítið á
náttúrulýsingum. Þó bregður
þessu fyrir í Njálu, er Gunnar og
Kolskeggur riða til skips og ekki
er ólíklegt að snillingurinn, er
ritaði söguna, hafi séð Lómagnúp
gnæfa hvassbrýndan og mikilúð-
legan upp úr mistri skaftfellsku
auðnanna. Þessum mikla
meistara , . íslenzkrar, frásagnar-
listar fatast ekki tökin. Sagan er
líkust fljóti er rennur þung-
streymt til sjávar. Þar sem
iðurastirnar frá hindrunum skapa
aukið álag annars staðar. Þar er
komin frásögnin, að Flosi er
heima á Svínafelli eftir Njáls-
brennu. Honum er auðvitað alveg
Ijóst, að þeir aðilar, er nú munu
leita hefnda, eru engin smá-
menni. örugglega eru einhverjir
af mönnum hans feigir, kannski
hann sjálfur. En hverfum á vit
sögunnar austur á Svínafelli:
„Eina nótt bar svo til á Svína-
felli, að Flosi lét illa í svefni.
Glúmur Hildisson vakti hann og
var lengi, áður en hann gæti vakið
hann. Flosi mælti þá: „Kallið mér
Ketil úr Mörk.“ Ketill kom þang-
að. Flosi mælti: „Segja vil ég þér
draum minn.“ „Það má vel,“ segir
Ketill.
„Mig dreymdi það,“ segir Flosi,
„að ég þóttumst vera að Lóma-
gnúpi og ganga út og sjá upp til
gnúpsins og opnaðist hann, og
gekk maður út úr gnúpum og var
í geithéðni og hafði járnstaf í
hendi. Hann fór kallandi og
kallaði á menn mína suma fyrr en
suma síðar og nefndi þá á nafn.
Hann kallaði fyrst Grím inn rauða
og Árna Kolsson. Þá þótti mér
undarlega við bregða. Mér þótti
hann kalla Eyjólf Bölverksson og
Ljót son Halls af Síðu. Þá þagði
hann nokkra stund. Siðan kallaði
hann fimm menn af voru liði og
voru þar Sigfússynir bræður þin-
ir. Þá kallaði hann aðra fimm
menn og var þar Lambi og Móð-
ólfur og Glúmur. Þá kallaði hann
þrjá menn. Síðast kallaði hann
Gunnar Lambason og Kol Þor-
steinsson. Eftir það gekk hann að
mér. Ég spurði hann tíðinda.
Hann lézt kunna að segja tíðindi:
Þá spurði ég hann að nafni, en
hann nefndist Járngrímur. Ég
spurði hvert hann skyldi fara.
Hann kvaðst fara skyldu til al-
þingis. „Hvað skalt þú þar gera,“
sagði ég. Hann sagði „Fyrst skal
ég Työja kviðu en þá dóma, en þá
vígvöll fyrir vegöndum." Slðan
kvað hann þetta:
Höggorma mun hefjask
herðiþundr á landi.
Séa munu menn á moldu
margar heila borgir.
Nú vex blárra brodda
beystisullr I fjöllum.
Koma mun sumra seggja
sveita dögg á leggi.
Hann Iaust niður stafnum og
varð brestur mikill. Gekk hann þá
inn I f jallið en mér bauö ótta. Vil
ég nú, að þú segir hvað þú ætlar
draum minn vera.“
Það er hugboð mitt, að þeir
munu allir feigir er kallaðir voru.
Sýnist mér það ráð að þennan
draum segjum við engum manni
að svo búnu.“ Flosi kvað svo vera
skyldu.
Nokkuð fyrir miðja öldina kom
út ljóðabók Jóns Helgasonar „£Jr
landsuðri". Skáldið hafði þá dval-
ið lengi með Dönum. Ekki hefur
það þó slævt fslenzkuna fyrir hon-
um. Hann yrkir á tungu forfeðr-
anna, hinna eldfornu þjóðtungu,
sem svo fáir tala. Hann „agar mál
sitt við stuðlanna þrfskiptu grein"
og „eflist að bragstyrk við orð-
kyngi heiðinnar drápu". Þarna f
ljóðabókinni „(Jr landsuðri", birt-
ist fyrst kvæðið „Áfangar", ein af
perlum íslenzkrar ljóðlistar. I
kvæðinu er sem skáldiö komi
hamförum upp úr landsuðri.
Hann kemur fyrst við á Kili, fer
svo vestur og norður um landið og
kemur að síðustu Báraðargötu um
Vonarskarð suður I Fljótahverfi.
Þar lýkur kvæðingu að höfundur