Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1975, Side 11

ÞJÖÐ-
MINJAR
Eftir
Þör
Magnússon
þjöðminja-
vörð
Ljósm. Gísli Gestsson.
STEINA-
SÖRVI
„En á brjósti breiða
steina", segir í Þryms-
kviðu þar sem lýst er því,
hversu æsir bundu Þór
brúðarlíni áður en hann
færi í Jötunheima í gervi
Freyju. Öll er lýsingin
næsta ferleg í kvæðinu
enda víst frekar ætlazt til
að frásögnin skemmti
mönnum en að hún skyldi
vera trúverðug.
Þeir breiðu steinar, sem
lágu á brjósti Þórs og
hjálpa skyldu til að gera
hann kvenlegan, eiga lik-
lega að tákna steinasörvi,
sem algeng voru til forna
sem skartgripir. Þau voru
eins konar perlufestar,
bornar um hálsinn, en
perlurnar, eða tölurnar,
sem eðlilegra er að kalla
þær, voru tíðast úr gleri.
en einnig alloft úr rafi og
jafnvel úr agati og
bergkrístöllum.
Slik steinasörvi finnast
alloft í kumlum, einkum
konukumlum, en einnig
stundum í kumlum karla.
Þá finnast einstakar tölur
alloft í mannvistarleifum
frá víkingaöld, enda hafa
steinasörvin þá mjög verið
í tízku svo og á tímunum
fyrir víkingaöld. Tölurnar
liggja í gröfunum á hálsi
hins framliðna, hafa yfir-
leitt verið margar saman,
en fyrir kemur, að þær hafi
aðeins verið örfáar, jafnvel
ein og þá nokkuð stór, og
er það algengara þegar um
karlmenn er að ræða. En
karlmenn hafa þó fremur
sjaldan borið slíkar tölur
eftir haugfé að dæma, og
má þó nefna, að í Heiðar-
víga sögu segir. að Barði
Guðmundsson hafi borið
sörvi.
Langflestar eru tölurnar
úr gleri, tíðast bláu, og
frekar smáar. Stundum eru
þær aflangar og liðskiptar,
eins og margar tölur sam-
an, stundum þá slifraðar
innan. Sumar tölurnar eru
allstórar og þá jafnvel
marglitar, mislitt gler
brætt saman, eins konar
mósaík. — Sennilega eru
glertölurnar gerðar suður í
Rínarlöndum, í Karlunga-
ríkinu, þar sem slik gler-
iðja var mikil.
Veglegustu tölurnar eru
yfirleitt þær, sem eru úr
rafi, þessari gulleitu, stein-
gerðu trjákvoðu, sem
hefur alla tíð, allt frá stein-
öld og til vorra daga, verið
eftirsótt í skartgripi. Raf
finnast i ríkum mæli á
ströndum Eystrasaltsins,
einkum í baltnesku
löndunum, og rekur oft
vestur á Jótlandssíðu, og
norrænir menn hafa á
víkingaöldinni notað rafið i
stórum stil i sörvistölur, og
er þá nafnið steinasörvi,
sem djásnið hét til forna,
auðskilið.
Steinasörvin hafa verið
hin fegurstu djásn þar sem
þau héngu um háls kvenna
og karla, marglit og skín-
andi. Ein og ein framandi
tala hefur verið þar á
meðal, úr agati, surtar-
brandi eða jafnvel beini, og
þá hefur heldur ekki verið
ótítt, að borað væri gat á
silfurpening og hann sett-
ur á sörvið með tölunum.
Sörvið, sem hér er mynd
af, er fundið i kumli forn-
manns i Reykjaseli á
Jökuldal. Það er óvenju-
legt, bæði fyrir það, að hér
eru raftölurnar nær helm-
ingur, eða fimmtán talsins
á móti nitján glertölum, en
þó einkum fyrir hitt, að
karlmaður skyldi bera svo
stórt sörvi, þar sem venjan
var að þeir bæru aðeins
örfáar tölur, ef þeir báru
þær á annað börð. En hér
var öruggtega um að ræða
karlmannskuml, það sýndi
beinin og annað haugfé,
sem var hnifur, brýni, spjót
og járnhringur, semsagt
greinilegt haugfé karl-
manns. Þetta var 1918.
Þór Magnússon.
íslenzkrar
skáklistar
Eftir
Jön Þ. Þör
í siðasta þætti var fjallað
nokkuð um skák á islandi á 17.
öld. Frá 18. öldinni eru heimildir
um skákiðkun hér á landi mjög af
skornum skammti. Höfundar
ferðabóka um ísland minnast þó
öðru hvoru á skákiðkun Íslend-
inga og segja þá góða skákmenn.
Á meðal þessara má nefna þá
Eggert Ólafsson og Bjarna Páls-
son.
Um skákiðkun á 19. öld eru
heimildir öllu meiri, og þó ekki
fyrr en kemur fram yfir miðja
öldina. Bezta heimildin. sem ég
hef fundið, er greinarkorn, sem
Þorvaldur Jónsson læknir á fsa-
firði ritaði I skáktlmaritið ,,f upp-
námi", 2.^tbl. 1901. Þar segist
Þorvaldut hafa byrjað að iðka
skák um 1850 og kveðst hafa
kynnst flestum þeim skák-
mönnum sem beztir voru í
Reykjavlk fram til 1863, en þá
fluttist hann til isafjarðar. Af orð-
um Þorvalds má ráða, að skák-
iðkun hafi verið nokkur I Reykja-
vlk fyrir 1850, en flest bendir til
að skákin hafi fyrst og fremst
verið íþrótt „betri borgara". Þor-
valdur segir I grein sinni, að skák
hafi verið iðkuð af bæði bæjar-
búum og skólapiltum og var
heimili Þorvalds helzti samkomu-
staður skákmanna. Þorvaldur var
sonur Jóns Guðmundssonar al-
þingismanns og ritstjóra Þjóðólfs.
Fróðlegt er að sjá hverja Þor-
valdur taldi verið hafa beztu
skákmennina um miðja 19. öld.
Bezta skákmann fslands telur
hann hiklaust hafa verið sr.
Stefán Thordersen. Hann varð
sfðar prestur I Vestmannaeyjum
og drukknaði þar árið 1889. Þor-
valdur segir sr. Stefán hafa teflt
blindskák og þótti það mikið af-
rek á þeim tlma. Auk sr. Stefáns
taldi Þorvaldur þá Pétur Péturs-
son biskup. Jón Pétursson háyfir-
dómara og Smith konsul hafa
verið öflugustu skákmennina I
Reykjavlk um miðja siðustu öld.
Af frásögn Þorvalds má ráða,
að skák hefur verið iðkuð til
ánægju, og lltt munu menn hafa
verið lærðir'I skákfræðum. Hann
segir lítið hafa verið til af skák-
bókum og ekki kveðst hann vita
til þess að aðrir en hann sjálfur
hafi átt þær I Reykjavlk. Lands-
bókasafnið átti eitthvað af skák-
bókum, en Iftið mun það hafa
verið.
Þorvaldur Jónsson var einn af
helztu brautryðjendum skáklist-
arinnar á fslandi. Hann kom sér
upp allgóðu skákbókasafni á
þeirra tfma mælikvarða og stóð f
bréfaskiptum við erlenda skák-
menn. Af því teiddi að hann hóf
að tefla bréfskákir við danskan
skákmann og mun hann fyrsti
fslendingurinn. sem þannig tefldi
svo sögur fari af. Nokkuð mun
Þorvaldur hafa kunnað fyrir sér i
skákfræðum þvf hann fann m.a.
villu f byrjanahandbókinni
„Bilguer", sem var eitt helzta
ritið um byrjanafræði á þeim
tfma. Og nú skulum við skoða
eina skák, sem Þorvaldur
Jónsson tefldi. Þetta er sennilega
elzta varðveitta skákin, sem fs-
lendingar hafa teflt. Hvenær hún
var tefld er mér ekki fyllilega
Ijóst. en hún birtist i danska
blaðinu „Nationaltidende" 28.
maf 1893 og hefur því vafalaust
ekki verið tefld seinna en 1892.
Skákin var tefld á Isafirði og sá
sem stýrir hvftu mönnunum var
gullsmiður þar f bæ.
Hvitt: Helgi Sigurgeirsson
Svart: Þorvaldur Jónsson
Muziobragð.
1. e4 — e5, 2. f4 — exf4, 3. Rf3
— g5, 4. Bc4 — g4, 5. 0-0 —
gxf3, 6. Hxf3 — d5, 7. Bxd5 —
Bd6, 8. h3 — Rf6, 9. De2 —
De7, 10. Rc3 — c6, 11. Bb3 —
Be5, 12. Rd1 — Bd4, 13. Khl
— Dxe4, 14. Df 1 — Rh5, 15. d3
— De5, 16. c3 — Bb6. 1 7. Bxf4
— Hxf4, 18. Hxf4 — Be6, 19.
d4 — Dg7, 20. Re3 — Rd7. 21.
Rf5 — Df8, 22. Hae1 — 0-0-0,
23. Bxe6 — fxe6, 24. Hxe6 —
Kb8, 25. Rd6 — Dg8. 26. Rf7
— Bc7, 27. Rxd8 — Dg3, 28.
Rf7 — Bxf4, 28. Dg1 — Hf8,
30. He7 — Kc8. 31. c4 — Dg8,
32. De1 — Dg3, 33. Dxg3 —
Bxg3, 34. c5 — a5. 35. b3 —
h5. 36. Kg1 — b6. 37. cxb6 —
Rxb6, 38. a3 — Rd5 39. Ha7 —
Rc7, 40. Re5 — Hf2, 41. Hxa5
— Rd5, 42. Hac5 — Rf4 og
hvftur gaf.
BRIDGE
f eftirfarandi spili kom sagnhafi ekki auga á vinningsleiðina.
sem þó er afar einföld, sérstaklega þó, þegar bent hefur verið
á hana.
NORÐUR
S: K-5
H: 9-6-4-3
T: Á-8-5-3-2
L: K-7
VESTUR
S: Á-10-7-6-3
H: G-8-5-2
T: G-7-4
L: D
AUSTUR
S: G-9-4
H: D-10-7
T: D-10-9
L: 10-9-8-5
SUÐUR
S: D-8-2
H: Á-K
T: K-6
L: Á-G-6-4-3-2
Sagnirgengu þannig:
Suður Vestur Norður Austur
1 G p 2 L P
3 L P 3 G Allir pass.
Vestur lét út spaða 6, sagnhafi drap f borði með kóngi. tók
laufa kóng og það varð til þess að hann tapaði spilinu. Að vfsu
fellur laufa drottningin I, en sagnhafi kemst ekki hjá þvf að
gefa austri slag á lauf og þegar austur komst inn þá lét hann
út spaða gosa og þar með fengu A-V 4 slagi á spaða, og spilið
tapaðist.
Augljóst er að áform sagnhafa var að hindra að austur
kæmist inn. Til þess að vera alveg öruggur þá á sagnhafi,
þegar hann hefur fengið slag á spaða kóng. að láta út hjarta,
drepa heima með kóngi, láta siðan út lauf. Þegar vestur
drepur með drottningunni þá á sagnhafi að gefa þann slag. Nú
er sama hvað vestur gerir, sagnhafi valdar spaða drottninguna
heima og spilið vinnst.