Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Síða 11

Um afkomu Almenna verzlunarfélagsins segir Jón
Aðils f ævisögu Skúla (1911) að félagið hafi f árslok 1772
eftir að hafa rekið Islandsverzlunina f níu ár, talið
fjárhag sinn vera svo slæman, að það gæti ekki haldið
verzluninni áfram nema útsöluverð á innfluttum vörum
yrði hækkað og verzlunarleigan felld niður. Stjórnin tók
ekki vel í þetta og segir þá Jón Aðils: „Þegar verzlunar-
félagið sá, að stjórnin vildi eigi leggja neitt liðsinni þótti
því mál til komið að reyna að losna við verzlunina. Nú
var það undir náð og miskunn stjórnarinnar komið, hvort
félaginu skyldi leyft að hætta við verzlunina eða eigi, því
eftir verzlunarskilmálanum var það skuldbundið til að
reka hana til ársloka 1783. En eins og nærri má geta þótti
stjórninni eigi ráðlegt að neyða félagið með harði hendi
til að halda verzluninni áfram ..."
Það er ljóst að Jón Aðils hefur ekki gert ráð fyrir þvf er
hann skrifaði ævisögu Skúla (1911) að íslandsverzlunin
hafi verið groðafyrirtæki á tímum Almenna verzlunar-
félagsins, og svipuð skoðun kemur fram i margnefndri
einokunarsögu tæpum áratug síðar, enda mjög erfitt að
sjá hvernig hægt var að bæta afkomuna um 16000—17000
rfkisdali á ári eins og þó hefði verið nauðsynlegt sam-
kvæmt útreikningi hans á tapi af rekstri Konungsverzl-
unarinnar fyrri.
Ekki er þó hægt að segja að Jón Aðils hafi gert neina
eiginlega rannsókn á afkomu Islandsverzlunarinnar á
nefndu tfmabili (1759—74) Slika rannsókn hefur Gísli
Gunnarsson hins vegar gert og niðurstaða hans er hin
sama og hjá Jóni Aðils, að íslandsverzlunin muni hafa
verið rekin með tapi á umræddu timabili. Um þetta segir
Gísli m.a. f viðtali í Þjóðviljanum 10. ágúst 1975: „Til
dæmis má nefna, að tímabilið 1760—1775 gat varla
verið annað en taptimabil."
Undirritaður á mjög erfitt með að fallast á þetta, og er
orökin sú að í fundargerðum aðalfunda Almenna
verzlunarfélagsins er talið að kjarninn úr nefndu tíma-
bili, 1964—72, sé ekki taptímabil eins og Gfsli orðar þetta.
Fundargerðir aðalfunda voru færðar í sérstaka bók —
GENERALFORSAMLINGSPROTOKOL — og hefur
þessi gjörðabók félagsins varðveitzt ásamt fleiri skjölum
þess f Rfkisskjalasafni Dana. Á aðalfundum lagði stjórn
félagsins jafnan fram tölur um afkomu Islands- og Finn-
merkurverzlunarinnar í einu lagi og um leið aðrar tölur
um gróða félagsins af sjálfsábyrgð í sambandi við Is-
lands- og Finnmerkurverzlunina. I stað þess að vátryggja
tók félagið áhættuna sjálft (þó ekki undantekningalaust)
og taldi sér hagnað ef vátryggingargjaldaupphæðin var
hærri en skaðarnir. Með þessum hætti verður afkoma
Islands- og Finnmerkurverzlunarinnar að sjálfsögðu lak-
ari en ella á pappírnum, og hinn raunverulegi gróði af
báðum þessum verzlunum kemur ekki fram nema tölurn-
ar séu lagðar saman, tölur um gróðann af vátryggingum
og tölurnar um gróðann af verzluninni. Samkvæmt fund-
argerðum aðalfunda eru tölurnar um afkomu Islands- og
Finnmerkurverzlunar félagsins 1764—72 sem hér segir:
ár gróði af Is-
lands- og Finn-
merkurverzluninni.
gróði af
vátryggingum
tap af Is-
lands og
Finnmerkur-
verzluninni
1764—65 16785 rd 46 sk 1141 rd 66 sk
9827 rd 37 sk 5055 rd 62 sk
10364 rd 77 sk 12445 rd 23 sk
1766
1767
1768
1769
1770
1771
1772
3531 rd 20 sk
3277 rd 86 sk
16790 rd 77 sk
13760 rd 54 sk
8661 rd 47 sk
8326 rd 11 sk
5441 rd 16 sk
8308 rd 31 sk
7885 rd 24 sk
8049 rd 47 sk
Samkvæmt fundargerð aðalfundar 21.3. 1774 var tap á
íslands- og Finnmerkurverzluninni 1773. Arið eftir, 1774,
var félagið leyst upp og konungur tók sjálfur að sér
tslands- og Finnmerkurverzlunina.
Þessar tölur sýna, að íslands- og Finnmerkurverzlunin
er ekki rekin með tapi 1764—72. Hluti af gróðanum er
dulbúinn sem gróði af tryggingum, og er ekki ólíklegt, að
stjórn félagsins hafi þótzt standa betur að vígi gagnvart
stjórnvöldum með þvf að fara þannig að. Upplýsingar í
fundargerðum aðalfunda benda og heldur ekki til þess,
að Finnmerkurverzlunin hafi gengið vel á þessu tímabin
og þokkaleg afkoma Islands- og Finnmerkurverzlunar-
innar 1764—72 eigi rætur sínar að rekja til þess, að
verzlunin við Finnmerkurbúa hafi staðið undir hallanum
af verzlun við Islendinga. Skulu nú rakin nokkur atriði
úr fundargerðum hér að lútandi. Nokkur önnur atriði í
fundargerðunum verða tekin með sökum fróðieiksgildis
þeirra, enda hafa þau ekki áður komið fram á prenti.
A aðalfundi 10. des 1765 skýrði félagsstjórnin frá því,
að gróðinn af Islands- og Finnmerkurverziuninni 1764—
65 (reikningsári félagsins lauk 31. ágúst) hafi verið
16785 ríkisdalir 46 skildingar og gróði af tryggingum
1141 rd. 66 sk. Farmarnir frá Islandi árið 1765 hafi verið i
meðallagi en afli á Finnmörku hafi brugðizt þetta ár eins
og árið áður, og þess vegna hafi farmarnir frá sumum
Finnmerkurhöfnun yfirstandandi ár verið sáralitlir og
ómerkilegir. I þessari fundargjörð er og minnzt á sölu
íslenzks sauðakjöts i Kaupmannahöfn og segir félags-
stjórnin, að eftirspurnin hafi verið geysimikil og hún hafi
því ákveðiö að setja allt sauðakjötið framvegis á uppboð
nema það, sem selt sé samkvæmt föstum samningum.
Slíkan samning hafði félagið við danska flotann.
Á aðalfundi 19. des. 1766 skýrði félagsstjórnin frá
afkomu ársins (reikningsársins) 1766 og segir slæm
tíðindi frá Islandi. Jarðeldur hafi verið uppi og valdið
miklum spjöllum á gróðri. Mikið hafi fallið af búpeningi
og hafi þetta einkum komið þungt niður á Skagastrandar-
og Hofsóskaupsvæðum, og frá þessum höfnum hafi komið
mjög Iftið af kjöti. Auk þess sé fjárkláðinn að stinga sér
niður. Hins vegar sé góðar fréttir að segja af aflabrögðum
og hafi afli á yfirstandandi ári verið mjög góður. Sá galli
sé þó á gjöf njarðar, að mikið af skreiðinni hafi ekki
verkazt með alveg réttum lit og uppfylli því ekki tilskild-
ar kröfur. Þess vegna hafi ekki verið afgreitt til Ham-
borgarmanna nema helmingur af umsömdu magni. Af
aflabrögðum á Finnmörku hefur félagsstjórnin það að
segja, að afli hafi brugðizt þar algerlega. — Á þessum
fundi var einnig minnzt á Nýju innréttingarnar, sem
höfðu svo sem kunnugt er, verið sameinaðar Almenna
verzlunarfélaginu, er það tók að sér Islandsverzlunina.
Vegna fjárkláðans ríki ullarskortur á Islandi og skorti ull
til vinnslu í verksmiðjunum í Reykjavík. Félagsstjórnin
telur of dýrt að kaupa ull erlendis og flytja til Islands til
að halda verksmiðjunum gangandi á fullu. Þess vegna sé
rétt að draga saman rekstur þeirra og takmarka starfsem-
ina við þá ull, sem fáanleg sé i landinu sjálfu. Fékk
félagsstjórnin þetta samþykkt á fundinum.
A aðalfundi 4. maí 1768 gerði félagsstjórnin grein fyrir
afkomu Islands- og Finnmerkurverzlunarinnar árið 1767,
sem hafði ekki verið góð eins og kemur fram f yfirlitinu
hér að framan. Á þessu gefur stjórn félagsins eftirfar-
andi skýringar: 1. Fjárkláðinn valdi því, að lítið hafi
borizt af kjöti, gærum og tólg frá tslandi; 2. Innkaups-
verð á korni hafi verið nokkuð hátt; 3. Skipaleigur hafi
verið háar árið 1766; 4. Mjög lágt verð hafi fengizt fyrir
mikið magn af islenzkum fiski, sem félagið hafi neyðzt til
að selja á uppboði 2. apríl 1767; 5. Léleg aflabrögð á
Finnmörku. Hins vegar telur félagsstjórnin, að afkoma
félagsins árið 1768 (1. sept. 1767—31. ágúst 1768) muni
verða ágæt, þar eð skipaleigur 1767 hafi re.vnzt 'tíu
þúsund ríkisdölum lægri en árið 1766 og yfirstandandi ár
muni þær verða 12000 ríkisdölum lægri. Ennfremur hafi
farmar þeir, sem komu frá Islandi 1767 selzt á miklu
betra verði en árið áður. Það kemur ennfremur fram f
þessari fundargerð, að aflabrögð hafi verið góð á íslandi
1767, en samt hafi ekki verið afgreidd nema 2360 skip-
pund af skreið til Hamborgarmanna og vanti 1640 skip-
pund, á það, að sölusamningurinn við þá hafi verið nýttur
til fulls. Ástæðan til þess, að félagið hefur ekki getað
afgreitt samningsbundið magn, er ekki nefnd; ef til vill
hefur hún verið hin sama og árið áður, ófullkomin
verkun. Það er tekið fram, að aflabrögðin á Finnmörku
hafi verið nokkru betri 1767 en áður, en auðfundið er, að
félagsstjórninni finnst þessi bati allt of Jítill. Ennfremur
er minnzt á fjárkláðann og nefnt, að hann geisi um allt
land að Austfjörðum og Norðurlandskjördæmi eystra
undanskildu.
A þessum fundi var ennfremur fjallað um Nýju
innréttingarnar. Félagsstjórnin hafði þær fréttir að færa,
að samþykkt aðalfundar 19. des. 1766 um að takmarka
afköst Innréttingaverksmiðjanna við þá ull, sem unnt
væri að útvega í landinu sjálfu, hefði komið til fram-
kvæmda síðastliðið ár, 1767. Stjórnin kvaðst hafa sent
mann til íslands til að vinna þetta verk og honum hafi
jafnframt verið falið að gera úttekt á verksmiðjunum og
öllu, sem þeim tilheyrði, tækjum, birgðum o.s.frv. Þessi
maður er i fundargerðinni nefndur Krigsraad
Gudmandsen, og munu þeir sem kunnugir eru ritum Jóns
Aðils bera hér kennsl á mann þann, sem Jón nefnir Ara
Guðmundsson.
Á aðalfundi 24. jan. 1770 lagði félagsstjórnin fram
tölur um afkomu áranna 1768—69. Um ástandið á Islandi
heitir það í fundargerðinni, að fjárkláðinn geisi enn á
Islandi og hafi því lítið borizt af búvörum þaðan að
Austurlandshöfnunum undanskildum. Sé skaði félagsins
af þessari sýki nú ærinn orðinn og tfmi til kominn, að Guð
stöðvi hana. Um aflabrögðin þessi tvö ár segir félags-
stjórnin, að alls staðar hafi aflazt vel. Hins vegar hafi
skreiðin verkazt mjög illa vegna votviðra árið 1768 á þeim
höfnum, sem framleiði upp í samninginn við Hamborgar-
menn og þess vegna hafi Iítið verið afgreitt upp í þann
samning. Betur hafi hins vegar tekizt til með aðrar
fiskafurðir frá Islandi, þar á meðal fisk, sem sendur hafi
verið til Livorno, Bilbao og Cadix og hátt verð fengizt
fyrir.
Hvað Finnmerkurverzlunina snertir segir félagsstjórn
in, að aflabrögð þessi tvö ár (1768—69) hafi verið svipuð
og 1767, en þetta sé miklum mun minni afli en fyrrum
hafi verið venja. Hins vegar hafi fengizt mjög gott verð
fyrirfiskafurðirnar og þvf hafi þessi verzlun (hér virðist
átt við Finnmerkurverzluninaeina) jafnvel skilað af sér
lítils háttar ágóða. En jafnframt kemur það fram, að
útistandandi skuldir félagsins á Finnmörku hafi farið
mjög vaxandi að undanförnu og að þetta komi þungt
niður á lausafjárstöðu félagsins.
Á þessum fundi skýrði félagsstjórnin frá áætlunum
sínum um eflingu íslenzkra fiskveiða, sem hún kvað vera
brýnt viðfangsefni, þar eð útflutningur frá Islandi á
kjöti, tólg, skinnum, gærum, ull og prjónlesi hafi dregizt
mjög saman vegna fjárkláðans. Jafnframt gerir félags-
stjórnin sér grein fyrir því, að ekki er nóg að veiða
fiskinn. Það þarf að selja hann líka, og hún hefur velt
þeirri hlið málsins fyrir sér, að samfara eflingu fiskveiða
á Islandi þurfi að útvega markað fyrir væntanlega fram-
leiðsluaukningu. Samkvæmt fundargerðinni taldi hún
góðar horfur vera á því, að unnt yrði að selja allverulegt
magn af saltfiski á Spáni og hafi félagið sent farma
þangað 1768 og aftur 1769, sem hafi selzt fyrir mjög hátt
verð. Hún lætur þess og getið, að saltfisk á þennan
markað þurfi að verka samkvæmt nýfundnalandsaðferð-
inni. Einnig hafi mikill hagnaður orðið af tveim skips-
förmum af skreið, sem árið 1768 hafi verið sendir beint
frá Islandi til Livorno á Italíu. Þessi tilraun hafi verið
Framhald á bls. 14