Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1976, Qupperneq 12
Þessi mynd er frá 1856. Marx var
lengst af blðfátœkur á Lundúnaárum
slnum. Hann reyndi samt alltaf að
búa sig sæmilega, enda óttaSist
hann fátt meira en verða talinn til
öreiganna þeirra, sem hann hugðist
frelsa.
MARX
Þungbær-
ustu
æviárin
Framhald af bls. 11
kyrr. Síðar fékk hún að taka á
móti syni sinum með leynd öðru
hverju.
Þetta munu hafa verið einhver
þungbærustu æviár Marx. Kemur
það fram í hréfi til Engels:
„Konan min, fegursta stúlkan frá
Trier, grætur allar nætur. Þetta
veldur mér þungum áhyggjum.
Hún segist óska þess eins að vera
komin undir græna torfu með
hörnunum sínum."
Það var ekki furða, þótt Jenny
væri grátgjarnt. Hún hafði misst
fjögur börn af sjö. Og ástandið á
heimilinu var slíkt, að dæturnar
þrjár, sem eftir lifðu, fengu það
verk, strax er þær höfðu vit til, að
skrökva, að fara til dyra og segja
gestum: „Mr. Marx is not up-
stairs.“ Þeim varð enda snemma
Ijóst, að gestirnir voru flestir á
höttunum eftir peningum.
Marx var enn ótrauður að boða
hugmyndir sínar, þrátt fyrir erf-
iðar heimilisástæður. Hann
reyndi að vekja upp blað sitt,
Neue Rheinisehe Zeitung, undir
nafninu Revue fur Deutschland.
Það kom út fjórum sinnum en
datt þá upp fyrir. Marx reyndi
einnig að ná völdum í stjórn
þýzkra kommúnistasamtaka i
London, en gaf það upp á bátinn,
þegar kenningar hans fengu ekki
hljómgrunn þar. Jafnframt sat
hann stöðugt við að semja „Auð-
magnið", höfuðrit sitt. Hann reit
það í leshólfi G-7 í British
Museum; sat hann þar flesta
virka daga frá kl. 9 að morgni til 7
að kvöldi.
Marx reyndi jafnan að bera sig
sæmilega og leyndi fátækt fjöl-
skyldunnar eftir föngum. Hann
var oftast virðulega til fara og
hann stofnaði ósjaldan til kvöld-
verðarboða, jafnvel þegar verst
gegndi. Jenny stóð i stappi við
skuldheimtumenn daglega og
fjárhagsáhyggjur héldu fyrir
henni vöku um nætur. Þó sendi
hún út iburðarmikil boðskort með
kórónu og skjaldarmerki svo sem
hæfði barónessu. Marx varð
stundum talað um borgaralega t'il-
gerð, en hann tamdi sér hana
sjálfur, og óttaðist fátt fremur en
það að lenda meðal öreiganna,
sem hann hugðist frelsa.
Til þess kom heldur ekki. Þegar
þetta var hafði Friedrich Engels
tekið við stjórn verksmiðju föður
sins i Manchester. Gat hann þá
farið að styrkja Marx að ráði.
Ennfremur útvegaði hann Marx
fregnritarastöðu hjá bandaríska
stórblaðinu New York IJaily Tri-
bune. Auk þess barst Marx öðru
hverju arfur. Þegar svo vildi til
fluttist fjölskyldan þegar bú-
ferlum i stærri íbúð og lifði síðan
ríkmannlega meðan peningarnir
entust. Var þeim annað betur
gefið en fara spart með fé.
Dæturnar þrjár voru sendar i rán-
dýra einkaskóla, og píanó var
tekið á leigu, svo þær mættu
einnig forframast í þeirri grein.
En þessir velmektardagar fengu
jafnan skjótan endi, og þá blasti
örbirgðin við aftur. I bréfi til
Engels frá 1862 skrifar Marx, að
hugmyndafræði sé einskis nýt,
aðeins verzlun og viðskipti gefi
eitthvað í aöra hönd.....en ég
uppgötvaði þetta of seint. Ef ég
aðeins vissi, hvernig á að byrja á
viðskiptum“. Hann hóf starf á
járnbrautaskrifstofu i London, en
var brátt rekinn þaðan fyrir
slæma rithönd. Mörgum árum
siðar reyndi hann að stofna fyrir-
tæki með hjálp Engels og tengda-
sonar sins. Ætlunin var að hag-
nýta einkaleyfi fyrir afritunarvél.
Aður en til þess kom lenti Marx í
stælum við einkaleyfishafann og
varð þá ekkert úr framkvæmdum.
Marx var fjárhagslega háður
Engels til dauðadags. Engels seldi
eignir sinar í Manchester árið
1869 og sendi Marx peninga
reglulega eftir það. Þegar hér var
komið sögu hafði Marx einn um
fimmtugt. Upp frá þvi bjó hann
við sæmilegan frið fyrir veð-
möngurum; ve.r það sannarlega
ekki vonum fyrr.
Marx var gleðimaður að upp-
lagi. Hann vildi gera vel við sig í
mat og drykk. Tók hann ekkert
mark á læknum sínum í því efni,
en borðaði það, sem honum sýnd-
ist og neytti fremur sterkra vína
en léttra.
A sunnudögum fór fjölskyldan
með kunningjum sinum í skógar-
ferðir út á Hampsteadheiði. Þar
var sungið, skrafað og rökrætt.
Wilhelm Liebknecht kynntist
þessu og sagði hann síðar....ég
get ekki sagt, að Marx væri
skemmtilegur. Hann var of öfga-
fullur til þess."
Marx sótti stundum skylmingar
hjá frönskum útlögum í Oxford-
stræti. Sótti hann fullfast og tap-
aði því oft. Hann tefldi lika skák,
en sömu sögu var aó segja af þvi.
Hann kunni illa að taka ósigri I
þessum greinum og einnig i
stjórnmálum. Fengu andstæð-
ingar hans að reyna það á sjálfum
Ferdinand Lassalle
naut mikillar hylli I
verkalýðssamtökunum
I Þýzkalandi. Var hann
bæði málsnjall og
brennandi I andanum
og gat haldið hrlfandi
ræSur. En hann var
ekki byltingarmaSur
eins og Marx, heldur
umbótasinni. Hér
heldur Lasalle ræSu
I verkalýSssamtök-
unum. Lasalle
ImyndaSi sér, aS
Bismarck teldi ráSleg-
ast aS stySja verka-
lýSinn til aS hafa friS
og „jafnvægi I land-
inu".
sér. Til dæmis má taka Ferdinand
Lassalle.
Marx var lengi framan af litt
kunnur og lítils metinn, bjó við ill
kjör og taldi það sök opinberra
yfirvalda. Hann leit það óhýru
auga, þegar Ferdinand Lasalle
varð verkalýðsforingi í Þýzka-
landi. Ekki hætti það úr skák, að
Lassalle var dáður af mörgum.
Kallaði Marx þá „svikara" en Las-
salle „montinn asna“, „pólskætt-
aðan Gyðingaskíthæl" og „gyðing-
legan negra“.
Karl Marx var kominn af Gyð-
ingum. Forfeður hans hétu
Mordekai, og um þaö leyti, sem
hann fæddist var einn ættingi
hans rabbi i Trier. Þegar
Heinrich Marx lét skira börn sín
til Lúlherstrúar árið 1824 „týndi"
Karl ætterni sínu. Hann lagði hat-
ur á Gyðinga, þegar hann óx úr
grasi og hataði þá síðan alla ævi.
Ilann veitti Gyðingahatri sinu
fyrst útrás, er hann kom til
Parisar 25 ára gamall. Þá skrifaði
hann í þýzk-frönsku árbækurnar:
„Hver er veraldlegur grundvöllur
Gyðingdómsins?" og svaraði
sjálfur:...raunhæf þörf eignar-
réttarins". Hann spurði enn:
„Hver er heimsmenning Gyð-
inga? Það er arörán annarra.
Hver er veraldlegur guð þeirra?
Það eru peningarnir. Þeir eru
Gyðingum allt, þeir eiga sér ekki
annan guð.“ Gyðingahatur i þess-
um dúr var algengt )>á og þrífst
enn. Síðar varð Marx enn harð-
orðari I garð Gyðinga.
Marx afsalaði sér prússneskum
ríkisborgararétti 1845 og varð þá
þjóðernislaus öðru sinni. Nokkr-
um árum síðar sótti hann um
enskan rikisborgaran''tt, en var
neitað vegna þess, að hann hafði
reynzt sinum prússneska drottni
ótrúr. Þá hugðist hann fara til
Sviss eða jafnvel Bandaríkjanna,
en ekkert varð úr þvi. Hann átti
hvergi heima. Það var þó ekki að
hans vilja, heldur hafði hann
hrakizt þetta af ýmsum erfiðum
ástæðum. Þegar fariö var að „sál-
greina" Marx löngu síðar var
hann kallaður „örlagasniðinn út-
lendingur par excellenee",
maður, sem hvergi átti heima og
öðlaðist aldrei frið í sálu sinni,
hvar sem hann kom. Margir löð-
uðust að honum, en þeir hörfuðu
jafnan aftur fyrir stríðri lund
hans. Marx var stórgáfaður
maður en jafnframt mjög spennt-
ur og ofstækisfullur. llann hafði
týnt þjóðerni sínu. Upp frá því
leitaði hann með logandi ljósi að
nýrri þjóð; það voru öreigarnir.
Er þetta ein skýring.
Öreiganna leitaði hann með vís-
indalegri aðferð. Hún var i raun-
inni trúarboðskapur og Marx lifði
það ekki að sjá hann rætast. Hann
hafði skrifað, að það skipti ekki
máli, hvaða takmörk einstakir
öreigar eða öreigastéttin setti sér,
því sögulegt hlutverk öreiga-
stéttarinnar væri að gera það,
sem hún hlyti að gera — takmark
hennar og sögulegt verkefni væri
ákveðið fyrir fram. Þetta er
hreinræktuð spásýn. Hér er það
boðað, að atburðir hljóti að verða
eftir fyrir fram ákveðnum liig-
málum; hlutverk spámannsins sé
hins vegar það að afhjúpa þau
óræku sannindi. Marx var þá
orðinn spámaður, „goðrænn" eins
og hann komst einhvern tíma aö
orði unt sjálfan sig á stúdents-
árurn sínum. Löngu siðar en þaö
sagöi hann líka: „Sá, sem hefur
ekki lengur ánægju af því að
umskapa heiminn að eigin
geðþótta hefur kallað yfir sig and-
legan dauðadóm."
í þessum skilningi var Marx
ekki stjórnmálamaður eða heim-
spekingur, stéttabaráttumaður
eða hagfræðingur, heldur mark-
miðsfræðingur (eskatólóg) fyrst
og fremst, kennimaður um að-
draganda heimsendis og upphaf
nýrrar veraldar, trúarhöfundur,
sértrúarmaður. Ilann færir sjálf-
ur fram rökin, sem þessi ályktun
byggist á. I skapgerð hans var að
finna flestöll einkenni ofsatrúar-
manna — algert umburðarleysi
og skilningsleysi á hugsanir og
ályktanir annarra, árásargirni og
andlegan hroka samfara hótana-
gleði (hann átti jafnvel til að hóta
„bannfæringu"). Að sjálfsögðu
var mikið undir þvi komið, að
hinar rniklu hugsmíðar hans virt-
ust raunhæfar. Þess vegna sá
hann hvarvetna byltingu á næsta
leiti. Honum var nauðsyn að geta
vænzt byltingar. Hann spáði bylt-
ingu í Englandi 1850, í Frakk-
landi 1852, og I gjörvallri Evrópu
1854. Hann vænti lika byltingar
1855, 1856 og 1857. Hann spáði
því, að bylting yrði i Rússlandi
1858, I Prússlandi 1861 og um nær
allan heim 1862. Enn kvaðst hann
sjá fyrir byltingu 1866, 1868 og
1870. Honum sýndist bylting á
næsta leiti allt til dauðadags.
Ilann vænti hennar líkt og kristn-
ir menn endurkomu lausnarans.
En hún kom ekki.
Marx leit heilagt hlutverk
öreigastéttarinnar mjög svip-
uðum augum og spámenn Gyð-
inga litu heilagt hlutverk Israels-
lýðs. Hvernig skyldi standa á svo
undarlegri hliðstæðu? Marx átti
ættir sinar að rekja til gyðinga-
legra kennimanna, rabbia, Auk
þess skal bent hér á annað atriði.
Árið 1839 hlýddi Marx með
mikilli athygli á fyrirlestra um
Jesaja, sem er „pólitiskastur"
allra spámannanna. Jesaja sér i
anda hið valdlausa ástand, sem
verður i paradís, friðarríkið þar,
sem allir verða jafnir. Jesaja seg-
ir: „Ég geri friðinn að valdstjórn
þinni og réttlætið að valdsmanni
þinum" (60,17), og enn fremur:
„Eigi skal framar heyrast getið
um ofríki í landi þínu" (60, 18).
Þessi heimur virðist æði likur
þeim, er Marx sá í anda eftir hina
síðustu byltingu, þegar hinn út-
valdi lýöur, öreigarnir, hefði
sigrað. Gyðingahatur Marx var að-
eins yfirvarp. Hann var meiri
Gyðingur og tengdari gyðingleg-
um erfðakenningum en flestir
þeir, sem sóttu samkundahúsið
reglulega. En Marx stefni lífi sínu
í bága við innri sannleik sinn og
slikt kann ekki góðri lukku að
stýra. Marx var enda sjaldan rótt
og má ætia, að hann hafi grunað
orsakirnar. „Veikindi mín stafa
ævinlega frá höfðinu," segir hann
í bréfi til Engels.
Marx leitaði þjóðar sinnar.
Hann ætlaði þó ekki að sameinast
henni; hann var spámaðurinn og
átti að leiða lýðinn. En hvar var
lfðurinn?
Hann var I Þýzkalandi. Marx
hafði látið í ljós viðbjóð á „hinu
hégómlega, þýzka hernaðar-
brölti". „í Þýzkalandi get ég
ekkert meira gert," sagði hann
árið 1843. Þó var hann í rauninni
enn jafn þýzkur og hann var
mikill Gyðingur. Auk þess taldi
hann sig eiga afdráttarlausan rétt
til þess að hafa forystu fyrir þýzk-
um öreigum. Nú kom allt i einu
fram á sjónarsviðið maður, sem
hrifsaði af honum forystuhlut-
verkið og gerðist leiðtogi þýzkra
verkamanna. Það var Ferdinand
Lassalle — og hann var Gyðingur.
Lassalle var sjö árum yngri en
Marx. Hann hafði til að bera
margt, sem Marx skorti; hann var
fágaður í framkomu og hlýr og