Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1976, Síða 2

Teikning: Rósa Ingólfsdóttir
I lesondabréfi til Velvakanda í vetur, var þeirri
tillögu beint til þingmanna, að þeir lærðu að prjóna
og iðkuðu það, er þeir sitja langtfmum saman undir
ræðuhöldum á Alþingi. Var þeim til hvatningar nefnl
dæmi af bónda einum vestur f Dölum, er prjónaði
hæðarsokk á dag mcðan hann stóð yfir fónu að vetri
til, og annan hæðarsokk á vökunni. Sem sæmilegri
prjónakonu fannst mér bréfið skemmtilegt og
athyglisvert. Þar sem ég hef orðið þcss vör, að hið
sama fannst ýmsum flcirum, þá datt mér í hug að
einhvern kynni að langa til að heyra svolftið meira frá
þcssum iðjusama bónda, ætt hans og uppruna og
afkomendum. Eg hef þvf fært hér saman á blað
nokkra punkta, eða með öðrum orðum prjónað neðan
við sokkinn hans. Við skulum nú hverfa 150 ár aftur f
tímann og hugsa okkur að við séum stödd vcstur í
Haukadal í Dalasýslu. Það er hávetur, snjór yfir öllu
en þó ekki svo mikill að haglaust sé.
Hallur Hallsson, bóndi á Stóra-Vatnshorni, hefur
látið út fé sitt, rekið það þangað sem vænlegast er til
beitar og stendur nú yfir því. Ilann er f vaðmálsfötun-
um sínum með leðurskó á fótum, sennilega mórauðan
ullartrefil um hálsinn og prjónahúfu á höfði, en
berhentur er hann, þvf hann heldur á prjónum. Ilann
ber þá ótt og títt að lykkjunum, svo að áður en tími er
kominn til að fá sér bita úr malnum, er þegar komin
hálf sokkalengd. Þrennt gæti borið til að tíminn er svo
gaumgæfilega notaður. Einyrkja bóndi á öndverðri
19. öld hefur vissulega þurft að nota hverja stund sem
best til að sjá hcimili sfnu farhorða. I öðru lagi er gott
að nota birtuna. Það sést ólfkt betur til lykkna en við
grútarlampann í baðstofunni og svo styttir það tímann
að hafa eitthvað að halda á. Nú teljum við vfst að þetta
sé gamall bóndi með grátt hár og skegg, farinn að
bogna undir fargi brauðstritsins og arfgengum lúa
kynslóðanna, cn það er nú aldeilis ekki. Hallur Ilalls-
son er 35 ára þegar hann byrjar búskap á Stóra-
Vatnshorni og 48 ára þegar hann deyr — eða maður á
besta aldri. Kona hans Margrét Árnadóttir gætir 7
barna í bænum. En hver er hann svo þessi Hallur
Hallsson, af hvaða stofni er þessi kvistur vaxinn, það
viljum við Islendingar alltaf fá að vita.
Hann var fæddur á Óspakseyri f Bitru árið 1786.
Foreldrar hans voru Hallur Olafsson og Kristín
Pétursdóttir, sem þar bjuggu þá, og síðar á öðrum
bæjum í Strandasýslu og Dölum, síðast í Villingadal í
Haukadal. Faðir Ilalls Ólafssonar var Ólafur Hallsson,
bóndi á Ospakseyri, þangað fluttur úr Húnavatnssýslu
fyrir eða um 1770, en foreldrar hans voru Ilallur
Björnsson bóndi á Þóreyjarnúpi og kona hans (juðrún
Ragnheiður
Vigfúsdóttir
neðan
mð
Þorsteinsdóttir frá Leysingjastöðum f Þingi. Nú efast
ég ekki um, að forfeður Halls á Stóra-Vatnshorni hafi
verið vinnusamt fólk, slíkt lá í landi og var næsta
nauðsynlegt til að fá dregið fram lífið, en engar
sérstakar sögur fara af iðjusemi þessa fólks. Aftur á
móti er langafi hans Hallur Björnsson á Þóreyjarnúpi
frægur fyrir aðra eiginlcika, scm sfður þóttu fallnir
til að sjá sér og sfnum farborða gegnum lífið. Hér er
sem sé kominn Barna-Hallur sá, sem vann sér til
dauðarefsingar með þvf að eignast 4 hórbörn. Ég gæti
nú dregið hér saman sögu hans f nokkrum orðum, en
miklu ákjósanlegra finnst mér að fara í smiðju til
Magnúsar Björnsson á Syðra-Hóli, þvf fáar veit ég
betri þar sem íslenzkt mál hefur verið slegið og
hamrað. Magnús var sá kynjasmiður, sem ávallt hitaði
járnið nákvæmlega að réttu marki og hóf svo ásiáttinn
með þeim öruggu handtökum, sem jafnan gefa örðu-
lausa áferð og geta breytt f kjörgrip hvaða rygðuðum
gaur, sem á steðjann er lagður. Magnús segir: „Hallur
lét sér ekki eiginkonuna einhlfta og átti börn með
fleiri konum en henni. Hann virðist hafa gengist
umyrðalaust og greiðlega við hórbörnum sfnum og
varð þó að greiða sekt fyrir hverja barneign utan
hjónabands. Er hórbörnin voru orðin fjögur kom f
óvænt efni fyrir Halli. Dauðarefsing iá við svo
mörgum brotum samkvæmt Stóradómi. Frekur er
hver til fjörsins og Hallur var enn ekki nema fertug-
ur. Honum þótti of snemmt að kveðja þennan heim og
syndina og gaf ekki um handa kland böðulsins. Hefur
fundist það lftið réttlæti að vera tekinn af lífi eins og
glæpamaður fyrir þá sök eina að geta börn utan við
hjónasængina. Hann brá við í tfma og hafði sama lagið
og margir aðrir sakfelldir menn fyrr og síðar. Hann
tók hest sinn og flýði undan dómnum og dauðanum
sem yfir vofði. Þetta mun hafa gerst 1724. Sagt er að
hann hafi komist í skip og af landi brott. Þannig hvarf
hann úr sögunni, og vissi enginn um hann sfðan.
Ormur Daðason sýslumaður lýsti eftir honum á
alþingi 1725. „Sagði að hann var rauðbirkinn,
freknóttur, snar f framgöngu, vel á fót kominn en
feimulegur, gjarn á hestakaup og að taka hesta
ófrjálsa." Bað sýslumaður þess, að hann væri gripinn
hvar sem hittist.
Ekki er um að villast að kvenhollur hefur Hallur
verið f meira lagi og óprúttinn í þeim sökum og svo
hafa fleiri verið fyrr og síðar. 1 annan stað er líklegt
að hann hafi verið vel gerður um margt og vaskleik-
maður. Björn á Guðlaugsstöðum sendi ekki syni sína f
skóla, en efalaust hefur hann séð þeim fyrir nokkurri
fræðslu eins og tftt var um velmegandi foreidra. Má
þvf ætla, að Hallur hafi verið í betra lagi að sér að
þeirrar tfðar hætti. Sennilega vaskur maður og karl-
menni eins og forfeður hans margir og hestamaður.
Lfklegt að hann hafi verið vel megandi og góður
bóndi. Synir hans tveir, skilgetnir, voru allmiklir
efnamenn og trúlegast að frá búi hans hafi komið
undirstaðan að eignum þeirra. Loks er svo þess að
geta að Hallur var skáldmæltur. Og þar sem saman fór
hjá honum þrinnuð þrá, til munaðar holdsins, til
gangsnilli gæðinga og til skáldskapargyðjunnar, var
þess vegna ekki að vænta, að vel færi fyrir honum að
mati samtfðarmanna. Þvf lfkt hugarfar bjó yfir og
skapaði slys og óhamingju."
Þegar Hallur Hallsson stóð yfir fé sfnu f Stóra-
Vantshorni voru liðin 100 ár sfðan langafi hans slapp
úr klóm „réttvísinnar“ og hélt til hlýrri stranda.
Enginn veit hvað beið hans, margt kann að hafa borið
fyrir hann, þvf vel hefði hann getað lifað önnur
fjörtfu ár. En sú saga verður aldrei sögð af neinum.
En niðjatal hans hefur verið skráð og er geymt í
Landsbókasafni, en það mun vera sfðan um 1800, svo
að mikið hefur bæst við sfðan. Ekki hafa niðjar hans
allir látið sér „eiginkonuna einhlfta", en nú er Stóri-
dómur löngu úr gildi numinn og mannúðlegri lög
tekin við. Nú óttast menn hvorki sveitarþyngsli né
reiði guðs fyrir að brjóta 6. bororðið, en vafalaust hafa
það verið forsendurnar fyrir þessum lagastaf, en ekki
samúð með afbrýðisömum eiginkonum. Þótt Hallur
væri barnmargur eru ekki ættir raktar nema frá
fimm. Nokkur munu hafa dáið ung eins og þá var
algengt, og önnur kannski ekki látið eftir sig niðja þó
til fullorðinsára kæmust. Þessi fimm börn voru:
Helga f. 1713, Jón f. 1714, Arni f. 1716, Ólafur f. 1722
og Þórunn f. 1725. Hefur hún ekki verið fædd þegar
faðir hennar söðiaði hest sinn og lét bú sitt og
fósturjörð f skiptum fyrir lffið. Þessi frændgarður er
nú orðinn æði stór, flest er það mannkostafólk duglegt
og vel gefið. Allmargt af þvf cr í Vesturheimi. Eins og
áður segir átti Hallur á Stóra-Vatnshorni sjö börn,
sem öll komust upp, elst þeirra var Ingibjörg, en
sonur hennar var Jósef Björnsson skólastjóri á Hól-
um, og sonarsonur hennar Hallur Hallsson tannlækn-
ir, sem margir kannast við. Næstur var Ólafur, hann
tók við búi af móður sinni á Stóra-Vatnshorni en hún
giftist aftur og flutti burtu. Flest börn hans fóru til
Vesturheims. Þriðja var Björg, hún bjó á Hömrum í
Haukadal, dóttir hennar fór til Vcsturheims, en sonur
hennar var Kristján Jónsson, bóndi í Snóksdal. Fjórða
var Kristfn meðal barna hennar var Halla seinni kona
Þorvarðs Borgþórssonar á Leikskálum, Jónas í Skriðu-
koti og Ólafur f Stóra-Skógi. Hallur var fimmti f
röðinni, hann drukknaði um tvftugt undir Jökli.
Sjötta var Þurfður á Svfnhóli og Háafelli og sjöunda
Jósef bóndi á Skarði. Mcðal afkomcnda hans eru
Giljalandsmenn. Hér er aðeins stiklað á stóru en þeir
sem til þekkja vita, að margt ágætis manna og kvenna
fylla þennan hóp.
Nú tekur birtu að bregða þennan áður nefnda
vetrardag. Sokkurinn er tilbúinn, Hallur vefur saman
prjónunum og stingur þeim f malpokann, hóar saman
fé sfnu og heldur hcim á leið með hópinn. Dagurinn
hefur verið nokkuð langur, einunt manni úti í haga,
en bót í máli að tfminn var vel notaður. Enginn veit
um hvað Hallur Hallsson var að hugsa þar sem hann
stóð yfir fénu og prjónaði vestur f Haukadal fyrir
hálfri annarri öld, en mikið má það vcra ef honum
hefur ekki einhvern tíma verið hugsað til langafa
sfns, hestamannsins og rfmnaskáldsins, sem lét nokkr-
ar stolnar stundir á beði kvenna meina sér að eiga
lokabeðinn í fslenzkri mold.