Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1976, Blaðsíða 3

Fyrir nokkru kom öldruð kona til dvalar f Elliheimilinu
Grund í Reykjavík. Hún heitir Sigþrúður Arinbjarnardóttir og
er frá Kollabúðum f Þorskafirði. Hún kom eitt sinn á fund minn
og skýrði mér frá því, að hún ætti í fórum sfnum tveggja alda
gamlan siikiklút, sem hún teldi mjög merkan ættargrip, svo
merkan, að hún hefði áhyggjur af þvf hvað um hann yrði eftir
sinn dag. Ekki væri klúturinn þó merkilegastur vegna þess hve
gamall hann væri, heldur vegna hins, að hann væri gjöf frá
huldukonu og hefði aidrei úr ætt gengið. Þess vegna væri sér
mjög annt um hann.
Erindi hennar við mig var að biðja mig að ráða sér heilt hvað
hún skyldi til bragðs taka svo öruggt væri, að klúturinn færi ekki
forgörðum eftir sinn dag. Ég ráðlagði henni að gefa Þjóðminja-
safninu klútinn, þar yrði hann vel geymdur og mundi þykja
kostagripur. Féllst hún á að þetta væri heilræði og bað mig að
færa þetta f tal við þjóðminjavörð.
Hann tók þessu vel, eins og vænta mátti, en óskaði þess, að
saga klútsins væri skráð og látin fylgja honum. Varð þetta til
þess að ég tók að mér að semja eftirfarandi sögu. Er hér aðallega
rakin ættarsögnin um uppruna klútsins og feril hans, eins og
Sigþrúður hefir sagt mér frá og verða það að teljast tryggustu
heimildirnar. En hér má þó geta þess, að f Gráskinnu Gfsla
Konráðssonar er sagt frá þeim Ragnheiði og álfkonunni og sú
sögn prentuð f Þjóðsögum dr. Jóns Þorkelssonar. En þar er ekki
rétt farið með. Gjafir álfkonunnar voru tvær, traf og klútur, en
Gísli nefnir aðeins trafið, sem mun glatað fyrir löngu, en
klúturinn hefur lengstum verið varðveittur f ætt Sumarliða
Brandssonar á Kollabúðum fram að þessu. Ég gerði ftrekaðar
tilraunir að finna hver höfðu orðið afdrif trafsins, og komst helzt
að þeirri niðurstöðu, að það hefði glatazt á Norðurlandi. — Til
viðbótar sögu Sigþrúðar leitaði ég nokkurra heimilda, eins og
sagan sjálf ber með sér.
Drengurinn hnígur niður á gólf-
ið og ofsalegur grátur hristir all-
an líkama hans.
Konan stendur á fætur, hún er
reikandi í spori og ráðvillt. Hana
langar til að taka hann i fang sér
og láta hann finna alla sína ástúð
en hún getur ekki neitt.
Það liður löng stund þar til
grátur hans sefast. Hann lítur
upp og horfir á hana eins og
ókunnur drengur.
— Ég ætla burt.
Gráturinn gerir siðasta orðið ó-
ljóst.
— Hvert? spyr konan.
— Burt frá ykkur, segir dreng-
urinn og stendur á fætur.
— Vió viljum ekki missa þig.
Við eigum þig, segir konan og það
er ástúð í röddinni.
Drengurinn ansar ekki. Hann
gengur fram hjá henni. Hún heyr-
ir hann fara inn í herbergi sitt og
loka.
Það líður löng stund. Loks get-
ur hún ekki beðið lengur. Hún
gengur að herbergisdyrum hans
og lýkur hurðinni upp.
Hann liggur á grúfu í rúminu
sínu. Hún sest hjá honum og
strýkur yfir hár hans.
— Hættu að gráta — elsku
Steini minn -— Ég hefi alltaf verið
svo hrædd að segja þér frá þessu.
Við höfum ætlað að gera það —
en við vorum svo hrædd. Ég veit
ekki af hverju, segir hún og fer að
strjúka vánga hans svo undur
blítt.
Hann ris upp og hjúfrar grát-
bólgið andlit sitt fast að barmi
hennar.
— Ég get ekki farið neitt — það
vill mig enginn. Ég er líka hrædd-
ur ef ég er ekki hjá ykkur, hvislar
hann.
— Við fengum þig gefins þegar
þú fæddist. Þú ert sonur okkar.
Við getum ekki misst þig frá okk-
ur, segir konan.
Þau heyra fótatak frammi.
Hann er kominn. Drengurinn los-
ar sig úr faðmi konunnar. Hún
fer fram og hann kemur á eftir
henni hægt og hikandi. Maðurinn
stendur í eldhúsinu. Hendur hans
eru bláar og stórar og halda á
fallega gerðum seglbáti.
Drengurinn horfir á hann.
Svona fallegan bát hefur hann
ekki séð nema á Þjóðminjasafn-
inu.
— Ertu búinn með bátinn? spyr
konan og henni léttir
— Já, ég lauk viö hann i dag,
segir maðurinn og rétti drengn-
um bátinn. Drengurinn tekur við
bátnum og tárvot augun lýsa að-
dáun hans.
— Þú mátt sigla honum i bað-
kerinu, segir konan.
Drengurinn tekur varlega við
bátnum og hverfur inn með hann.
Maðurinn fer líka inn,i baðher-
bergið. Konan bíður og hlustar.
Hún hlustar eftir hverju hljóði
þaðan. Og þegar hún heyrir glað-
væra barnsrödd, stynur hún eins
og margra ára kvöl líði frá
brjósti hennar.
Á ofanverðri 18. öld bjó sá
bóndi á Kollabúðum í Þorska-
firði er Jón hét Bjarnason frá
Fremri-Gufudal.
Kollabúðabær stendur' fyrir
botni Þorskafjarðar og liggur
frá honum langur dalur norður
i fjöllin og nefnist Kollabúða-
dalur. Er hann víða grösugur
og þar voru aðalengjar bónd-
ans. Innarlega á dalnum var
lengi haft i seli. Seinna voru
þar beitarhús og má enn sjá
grónar tóftir þeirra.
Jón bóndi átti dóttur, sem
Ragnheiður hét, og gerðist hún
selráðskona á dalnum þegar
hún hafði þroska til og mun
hafa verið þar nokkur sumur.
Seinasta sumarið sem hún
var þar, var það einn góðan
veðurdag skömmu áður en far-
Álfkonuklúturinn afhentur þjóðminjaverði
ið skyldi heim úr selínu, að
Ragnheiður lagði sig til svefns,
þegar hún hafði lokið bústörf-
um. Þá dreymdi hana að henni
þótti ókunn kona koma til sín.
Kona þessi var ung og fögur, en
mjög döpur i bragði og hálf-
grátandi. Ragnheiður spurði
hvað að henni amaði, en hún
kvaðst vera harmþrungin út af
því, að nú ætti þær að skilja og
Ragnheiður að hverfa alfarin
heim úr selinu. Kvaðst hún
hafa haft mikla skemmtan af
veru hennar þar og sakna henn-
ar mjög. Ragnheiður hafði þá
orð á því, að sér þætti þetta
undarlegt, því að hún minntist
þess ekki að hafa séð hana fyrr.
Ókunna konan sagði að það
væri ekkert að marka, en sem
þakklætisvott fyrir góða kynn-
ingu, skyldi hún þiggja af sér
minningargjöf, sem hún hefði
lagt á bekkinn milli mjólkur-
troganna. Hvarf hún svo, en
Ragnheiður vaknaði. Fór.hún
þá að forvitnast um hvort nokk-
uð væri að marka þennan
draum og gekk fram í mjólkur-
skálann. Þar lá þá böggull á
bekknum milli mjólkurtrog-
anna. Ragnheiður tók hann og
rakti sundur og komu þá innan
úr tveir kjörgripir. Var annar
hvítt traf, sem konur höfðu til
að binda um höfuðfald, en hinn
var silkiklútur, eða svokallað
handlín, sem þá var siður að
konur bæri saman brotið á úlf-
liðum sér, þegar þær gengu til
altaris.
Þetta er sögn Ragnheiðar
sjálfrar, en „hún var skrumlaus
kona og vel viti borin“, segir
Gísli Konráðsson um hana.
Það er í munnmælum, að
sama dag og ókunna konan kom
til Ragnheiðar í selið, hafi kom-
iö þangað annar gestur. Var
það Sigurður Gíslason frá Borð-
eyri, heitmaður hennar, kom-
inn til að sækja hana, og var
þar með að fullu lokið vist
hennar í selinu. Þetta mun hafa
verið haustið 1781. Skömmu
síðar giftust þau Ragnheiður og
Sigurður og hófu búskap á
Kollabúðum. Þar eignuðust þau
son í janúar 1783 og varð hann
seinna nafnkunnur maður.
Þetta var Gfsli ríki á Bæ á Sela-
strönd, og er mikil ætt frá hon-
um komin.
Ragnheiður missti Sigurð
mann sinn eftir stutta sambúð.
Hún giftist aftur Pétri bónda á
Hrishóli i Reykhólasveit, og er
af þeim komin ætt sem kennd
erviðþannbæ.
Þegar Ragnheiður fluttist frá
Kollabúðum, urðu gjafir hinnar
ókunnu konu þar eftir. Ekki er
nú vitað hvernig á þvi stóð, að
hún skyldi ekki hafa þessa kjör-
gripi með sér, en munnmæli
herma, að foreldrar hennar
hafi ekki viljað telja gripina
hennar eign, heldur ættu þeir
að fylgja jörðinni Kollabúðum.
Má vera að sú sögn sé rétt, þvi
að á þeim árum var talið að
kunningskap álfa og manna
fylgdi sjaldnast gæfa og eng-
inn efaðist um, að draumkona
Ragnheiðar hefði verið álfa-
mær. Og til þess að forða Ragn-
heiði frá ógæfu, skyldi litið svo
á, að hún ætti ekki gripina,
heldur jörðin, sem selstaðan
fylgdi.
Um 1820 — 22 fluttust að
Kollabúðum Sumarliði Brands-
son, Árnasonar á Hofsstöðum,
og kona hans Ingibjörg. Þá
fylgdu álfagripirnir jörðinni og
voru afhentir þeim til varð-
veizlu. Þau bjuggu lengi rausn-
arbúi á Kollabúðum, eignuðust
nokkur börn, og hét hið yngsta
þeirra Sigþrúður, fædd árið
1833.
Næsti bær við Kollabúðir eru
Skógar og um 1830 hófu þar
búskap Jochum Magnússon og
Þóra Einarsdóttir, foreldrar
Matthiasar skálds. Voru þau
jafnan fátæk, enda hlóðst á þau
ómegð. Þegar Ari sonur þeirra
fæddist 1839, tóku þau Ingi-
björg og Sumarliði á Kollabúð-'
urn hann í fóstur og ólst hann
upp hjá þeim fram til ársins
1861. Þá vildi Ari fara að eiga
með sig sjálfur og réðst til séra
Ólafs E. Johnson á Stað á
Reykjanesi, gegn því, að prest-
ur kenndi sér svo mikið að
hann gæti orðið barnakennari.
Þegar Ari fór frá fósturfor-
eldrum sinum, gaf Ingibjörg
honum til minja trafið góða frá
huldukonunni, og veit nú víst
enginn hvað um það hefir orð-
ið. Ari kvæntist 1862 Katrinu
Jónsdóttur á Höllustöðum og
mun hafa gefið henni trafið.
Þau bjuggu fyrst á ýmsum stöð-
um á Reykjanesi. Seinna flutt-
ust þau norður í Þingeyjarsýslu
til séra Jóns sonar síns i Húsa-
vík. Katrín andaðist 1904, en
Ari 1921.
Víkur þá sögunni að handlín-
inu og ferli þess.
Þegar Sumarliði Brandsson
brá búi á Kollabúðum, tók við
jörðinni Einar sonur hans.
Hann varð ekki gamall,
Sesselja dóttir hans giftist
Kristjáni Sigurðssyni og
bjuggu þau síðan lengi á Kolla-
búðum.
Sigþrúður dóttir Sumarliða
erfði handlinið góða eftir for-
eldra sína. Hún giftist Jóni
Björnssyni frá Berufirði, en
þau skildu og fiuttist Sigþrúður
þá aftur að Kollabúðum og var
fyrst hjá Einari bróður sínum
og siðan hjá þeim Kristjáni Sig-
urðssyni og Sesselju bróður-
dóttur sinni og hjá þeim andað-
ist hún 1907. Hún átti aðeins
eitt barn á lífi, son sem Arin-
björn hét, og komst nú handlín-
ið í eigu hans, en hann gaf það
Guðrúnu dóttur Kristjáns á
Kollabúðum.
Siðan gaf Guðrún handlíniö
frænku sinni Sigþrúði Arin-
bjarnardóttur. Var Sigþrúður
um tvítugt er hún eignaðist það
og hefir síðan geymt sem sjá-
aldur auga sins um 60 ára skeið.
Enn má sjá á handlíninu að
vel hefur verið með það farið,
því að engar skemmdir sjást á
því, nema hvað litir þeir munu
nú fölvari en áður. Hefir það þó
oft skipt um eigendur. Fyrsti
eigandinn var Ragnheiður
Jónsdóttir, sem þáði það að gjöf
frá huldukonunni. Siðan hafa
átt það: Ingibjörg á Kollabúð-
urn, Sigþrúður Sumarliðadóttir,
Arinbjörn Jónsson, Guðrún
Kristjánsdóttir og Sigþrúður
Arinbjarnardóttir.
Klúturinn var svo afhentur
Þjóðminjasafni að gjöf hinn 2.
júni 1976.