Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1976, Qupperneq 6

inn. „Mundu nú að biðja Guð að
styðja þig,“ sagði fóstra mín um
leið og ég fór út úr dyrunum. En
ég var varla kominn út fyrir
dyrnar þegar ég datt.
Þetta þótti mér ekki benda til
að ráðlegt væri að biðja um guðs-
hjálp. og hét því með sjálfum mér
að gera það ekki oftar. En það
loforð hef ég nú ekki haldið;
aukin lífsreynsla og uppeldisáhrif
urðu fljótt til að breyta þeirri
ákvörðun.
Minnisstætt ár:
Arið 1914 varð að ýmsu leyti
minnisstætt ár. I ágústmánuði
það ár kom Litli Ásgeir til Hafnar
að sækja fisk. Þá bárust þær frétt-
ir að brotist hefði út stríð. Það
voru mikil tíðindi, sem áttu eftir
að hafa áhrif á líf fólks á þessum
stað eins og viðast hvar annars-
staðar, þó ekki yrðu þau til ills.
Hvernig komu þau áhrif í Ijós?
A stríðsárunum hækkaði vöru-
verð mikið, einnig afurðir bænda
til sjós OR lands; afli jókst með því
að erlendum fiskiskipum fækkaði
eða hurfu að mestu á miðunum.
Þetta voru uppgangs- og fram-
faratímar.
Kom þetta fram í breyttum
lifnaðarháttum fólks?
Nei, fólk breytti i rauninni ekki
háttum sínum. Þáð var ekki venj.a
á þessum slóðum að lifa hærra
þótt vel gengi og ekki heldur verr
þótt illa gengi. Sama lífsregla var
viðhöfð á hverju sem gekk. Til
dæmis um það, vissi ég um bónda
einn á Jökulfjörðum, sem alltaf
hætti að heyja á sama degi, hvort
sem hann hafði heyjað mikið eða
lítið. Ilann setti heldur ekki á
fleira fé, þótt heyjaðist umfram
venju; hann vissi hvað jörðin bar
og hvað mátti bjóða henni. Og
þótti vel fiskaðist var ekki borðað
meira af fiski en annars. Þetta
var sú lífsskoðun sem fólk lifði
eftir.
Áður en ég skiist við árið 1914,
má ef til vill geta atviks, sem
geymst hefur í minni minu. Með
Litla Ásgeir í þessari sömu ferð
kom ferðamaður, sem vakti
nokkra athygli. Þetta var al-
skeggjaður útlendingur og reynd-
ist vera þýskur vísindamaður.
Áhugi hans beindist að gömlum
tóftum sem eru undir brekkunni
við sjóinn, framundan bænum á
Horni. Þar nokkru utar er kenni-
leití, sem kallað er Austanmanna-
klettur. Talið er að nafnið sé til
komið af því, að þeir sem áttu
heima í Víkursveitinni héldu
þarna til þegar þeir komu til há-
karlaveiða að Horni, en þeir voru
kallaðir Austanmenn. Fræðimenn
hafa hinsvegar haldið því fram að
búðartóftír þessar séu eldri og
jafnvel allt frá miðöldum.
Uppfræðsla og ferming
En svo við snúum okkur aftur
að sjálfum þér: Hafðir þú mögu-
leika á skólagöngu?
Uppfræðslan fór að mestu leyti
fram á heimilinu. Fjölskyldan sá
um að kenna mér að lesa, skrifa
og reikna. Stígur frændi minn
kenndi mér reikning; skriftina
reyndi ég að æfa við borðið milli
glugganna í baðstofunni. Einna
verst þótti mér, að á sumrin var
haldið áfram að hlýða mér yfir
námsgreinarnar en þá vildi verða
lítið úr bóklestri. Þetta hvíldi á
huganum eins og plága, og hefur
varla verið mjög skynsamleg ráð-
stöfun en vafalaust vel meínt.
Mér fannst það nálgast hrekki að
beita þessu yfir sumartímann en
það var líka það eina sem ég hafði
yfir að kvarta í uppvextinum. Það
var nokkur raunabót að þegar ber
voru sprottin brá ég mér til berja
og var þá ekki alltaf mættur á
réttum tíma til yfirheyrslu.
Eitt af því þaulsætnasta i minni
mínu er frá því að ég var sendur
til Hesteyrar í próf. Þá var ég tiu
ára. Lagt var af stað með mig
snemma um morguninn og gengið
Hafnarskarð, síðan var fenginn
bátur á Steinólfsstöðum í Veiði-
leysufirði til að komast út að
Hesteyri. Þar fór prófið fram í
einu besta skólahúsi sem þá mun
hafa verið til í kaupstöðum lands-
ins. Norðmenn komu með þetta
hús handa Hesteyringum og
stendur það enn.
En er ekki lengur til neinna
nota?
Nei, þar er nú ekkert fólk og
hvorki þörf fyrir skólahús né
önnur hús. En þennan dag 1916
voru mörg börn mætt þar til
prófs. Eg var einn af þeim yngstu.
Þó ég væri heldur hugdeigur
þegar ég lagði af stað um morgun-
inn, rættist úr því þegar yfir-
heyrslan var um garð gengin. Ég
var nokkuð góður í reikningi en
gekk verr með skriftina. Verkefni
mitt á skriftarpröfinu var að
skrifa nöfn allra, sem inni voru í
stofunni. Prófdómarinn hét Jón.
En mitt vandamál var að greina
sundur stafina J og F og skrifaði
ég prófdómarann Fón, sem ekki
gat talist nógu gott.
Eftir þessa þrekraun gerist
ekkert á minni menntabraut fyrr
en árið 1919. Þá var mér komið
sex vikna tíma til frænda mins,
Sigurðar Sigurðssonar í Hælavík.
Hann var forframaður, hafði
verið assistent og undirkaup-
maður á Hesteyri, en Asgeirs-
verslun hafði reist þar myndar-
legt verslunar- og íbúðarhús um
1890. Þar var verslað fram yfir
1920. Þetta hús er enn til en var
síðar flutt út í Þverdal og er nú
notað til sumardvalar. Bræður
tveir halda þar uppi mikilli risnu
hvenær sem gesti ber að garði.
Frá skólaveru minni í Hælavik
er það að segja, að með henni lauk
minu barnaskólanámi. Eftir það
gerist ekkert hvað mig áhrærir
fyrr en næsta vor, en þá var
komið að þeirri merkisathöfn,
fermingunni.
ákveðið að láta allan skrúðann
fylgjast að. Fötin urðu þessvegna
eftir og átti að koma með þau
þegar fólkið kæmi til kirkjunnar
á fermingardaginn.
Svo einkennilega vill til þegar
við Stígur frændi minn, sem
fylgdi mér, erum að leggja af stað
frá Búðum undir Skálakambi um
þrjúleytið þennan dag, að hann
hefur orð á að nú séu þrjár sölir á
lofti, en það þótti mikil illveður-
spá. Ég fer nú að gæta að þessu
fyrirbæri, þar sem við göngum
eftir sléttum grundum beint í
vestur og sól er sigin nokkuð í þá
átt Slykjuský huldu himin og
hvort sem það var þess vegna eða
ekki sýndust mér þrjár sólir
þegar ég leit til lofts.
Spáin rættist fljótt; blindbylur
var skollinn á daginn eftir og
slotaði ekki alla vikuna.
Þrátt fyrir válynt veðurfar á ég
hlýjar minningar frá þessum vor-
dögum. Veðrið hafði engin áhrif á
okkar líðan. Presturinn, séra R.
Magnús Jónsson, var lærður vel
og kunni frá mörgu að segja.
Hann hafði dvalið erlendis áður
en hann varð þjónandi prestur.
Hann var mikill málamaður og
hafði vald á mörgum tungumál-
um; fékkst einnig nokkuð við þýð-
ingar. Varð honum sjaldan orð-
vant og þurfti engum að leiðast í
návist hans.
Þegar fermingardagurinn rann
upp var enn stórhríð og fyrirsján-
legt að enginn mundi koma
heiman frá mér, þar sem veður
var talið með öllu ófært. Málin
standa nú þannig, að ég hef engin
föt til að fermast í önnur en þau,
sem ég hafði verið í alla vikuna
eða frá því ég fór að heiman. 1
þeim varð ég að vera. En ein-
hverju varð að tjasla um hálsinn á
mér. Presturinn átti hálstau af-
lögu, sem var látið duga en heldur
var það stórt á mig. Erfiðara
viðureignar var að fá skó; helst
var að leita til kvenfólksins.
Prestfrúin reyndist eiga þokka-
lega skó, sem hún lánaði mér og
var það allt fengið sem til þurfti.
Þannig búinn gekk ég fyrir
altarið ásamt 18 öðrum ferm-
komendur Finnbjarnar Gests-
sonar, þess er kveðið var um
í eftirmælum: „Nú er minn róm-
fagri svanur sofinn.“ Þá var ekki
venja að syngja nema einraddað,
en prestur söng millirödd, sterkt
og hljómfagurt og þótti það setja
svip á messugjörð.
Enginn af þfnu heimafólki
hefur verið viðstaddur ferming-
una?
Nei, enginn. En svo undarlega
vildi til að strax á annan í hvíta-
sunnu slotaði veðrinu eins og
hendi væri veifað og birti upp
með skfnandi sólskini. Þann sama
dag kom svo fóstri minn að sækja
mig. Hann hafði tvisvar lagt af
stað laugardaginn fyrir hvíta-
sunnu með fötin til mín en orðið
að snúa við i bæði skiptin; hann
fann ekki leiðina yfir Kjarans-
víkurskarðið vegna veðurofsans,
þó kunnugur væri.
Við héldum svo heim um nótt-
ina komum við á Búðum en þar
bjó tengdafólk fóstra míns. Þar
fengum við lánaðan bát norður
fyrir Hælavíkurbjarg. Veður var
ákaflega fallegt, hvergi skýskaf á
lofti og bærðist ekki hár á höfði.
Þegar litið var til lands í Víkun-
un, var landið alhvítt, allt var
kafið f snjó; hann var aðeins ör-
lítið dekkri þar sem við vissum að
bæirnir voru.
Og þó var komið sumar?
Þetta var f endaðan maí og ekki
nema tvær vikur til bjargsiga. En
þetta mun hafa verið síðasti harði
veturinn á þessari öld hingað til,
hvað sem verður.
í heimahögum — Fyrst í
kaupstað til ísafjarðar.
Þegar hér er komið ert þú
fermdur maður. Hvað gerist þá á
þinni lífsbraut?
Það gerist ekki neitt. Ég held
áfram að vinna þessi venjulegu
sveitastörf, smala, fara með, vera
á engjum. Það þótti mér
skemmtileg vinna fyrst fram-
an af, en varð ekki eins vin-
sæl er á leið minn aldur. Oft
var farið að láta út kýrnar,
meðan engjar voru illa
helst þegar ég fór f fyrsta skipti í
kaupstaðinn til ísafjarðar. Það
var árið eftir að ég fermdist.
Ásgeirsverslun var þá stórveldi
á Vestfjörðum en aðalstöðvar
fyrirtækisins voru á isafirði.
Þegar ég kom þar fyrst var verið
að ljúka við byggingu á „Gler-
höll“. Það var veglegt verslunar-
hús á þeim tíma en er nú aðsetur
pósthússins á isafirði.
Hvers vegna Glerhöll?
Framhlíðin var úr gleri. Ekkert
loft var í húsinu en efri hæðin
svalir meðfram öllum hliðum; þar
uppi var Dömubúðin. Það mátti
segja að sérstakur blær og glæsi-
leiki einkenndi alla starfsemi í
þessu húsi. En gamla búðin var þá
enn við lýði; þetta hefur líklega
verið síðasta árið sem hún starf-
aði. Ég man þar héngu ílát og
ýmsir hlutir í loftinu. Þarna varð
þess greinilega vart að nýi tíminn
var að taka við af gamalli tið í
verslunarháttum. Þó var gamla
búðin svo framarlega á sinni tíð
að þaðan og niður í Neðsta-
Kaupstað mun hafa verið lagður
einn fyrsti sími, sem tekinn var í
notkun á íslandi, en í Neðsta-
Kaupstað hafði verslunin einnig
bækistöð, vörugeymslur o.fl.
Starfsemi Ásgeirsverslunar
hefur verið mikil lyftistöng og
menningarauki fyrir Vestfirði?
Já, enda var stofnandi hennar,
Ásgeir Ásgeirsson skipherra, eng-
inn meðalmaður og ekki ástæðu-
laust að nokkur ljómi lék um
hann, ekki síst á Vestfjörðum.
Framtaksemin virðist hafa verið
honum i blóð borin. Auk þess að
hafa framkvæmd um stofnun og
rekstur Ásgeirsverslunar og
þeirrar fjölbreyttu starfsemi sem
fram fór á hennar vegum, má
segja að hann hafi átt þátt í að
skapa íslandssöguna. Hann var
einn þeirra, sem sóttu Kolla-
búðarfundina á árunum 1849 til
1869; meðal annars hafði hann í
hyggju að stofna kaupfélag með
bændum við Djúp. En af því várð
ekki, liklega vegna þess að þeir
voru allir vel bjargálna og rak
ekki nauður til félagsstofnunar.
Hann átti einnig þátt í stofnun
Sjómannaskólans, og var frum-
kvöðull að auknum skipakosti
landsmanna; bæði Stóri Ásgeir og
Litli Ásgeir, sem ég hef áður
minnst á, voru glæsilegir far-
kostir á þeirri tið og mundu enn
standa fyrir sínu. Ennfremur
hafði hann á sínum vegum
stærsta útgerðarfélag á landinu á
þeim tíma, yfir tuttugu skip, en
hann var einn af brautryðjendum
í þilskipaútgerð. Sjálfur var hann
formaður á skútu og er þess getið
i Norðanfara, að Ásgeir skipherra
hafi á háakarlavertíð haft 1100
rikisdali í hlut; það mun hafa
verið um miðja síðustu öld. Síðan
sigldi hann sjálfur með lýsið.
Lýsið hefur þá verið aðalverð-
mætið?
Já, það var m.a. notað á
lampana á götunum til að lýsa
upp kóngsins Kaupmannahöfn. 1
einni slíkri ferð strandaði hann
skipi sínu á söndunum við Ölfusá
en kona hans og börn voru með
skipinu. Lýsið varð þeim til
bjargar; hann lét slá botninn úr
nokkrum lýsisfötum og við það
lægði sjóinn og allir komust í
land. Síðan hélt hann svo
áfram til Hafnar; gæfan virt-
ist alltaf vera honum hliðholl. En
um þetta eru víða til heimildir.
Þegar ég man eftir var sonur
hans, Ásgeir, sem kallaður var
grósseri, tekinn við rekstri Ás-
geirsverslunar, sem síðar gekk
inn í hinar Sameinuðu ísl. versl-
anir.
Niðurlag í næsta blaði.
Frá Horni — Bærinn undir hlfðinni fyrir miðri mynd.
Hvitasunnan var þá i fjórðu
viku sumar. Að afliðinni helginni
fyrir hvítasunnu var farið með
mig til prestsins á Stað í Aðalvík,
en þar átti að búa börnin undir
fermingu. Um morguninn þegar
við lögðum af stað, lagðist það
einhvernveginn í mig að betra
væri að hafa fermingarfötin með i
þetta ferðalag, en þau höfðu verið
keypt um sumarmál. En enn var
eftir að sauma skyrtuna og því
ingarbörnum sem mátti telja stór-
an hóp í sveitakirkju.
Fermingarathöfnin fór virðu-
lega fram. Það var reisn yfir séra
Magnúsi þegar hann söng messu
fyrir altari og tónaði kollektu
dagsins en hann þótti tóna presta
best. Söngflokkurinn 'sat í kór, á
bekk til hægri undir hliðar-
glugga. Hann var ekki fjölmenn-
ur en söngurinn með ágætum
enda voru þar samankomnir af-
grónar á vorin og sóttu þær þá
mjög i túnið, sem á þeim árum var
ógirt. Töðufall var mikið undir
því komið að vel væri séð um að
reka úr túninu, en það gat orðið
æði erilsamt og þreytandi.
Hvað ertu svo lengi í þfnum
heimahögum?
Ég er óslitið heima þar til ég er
á átjánda ári. Á þessu tímabili
gerist lítið til frásagnar. Það er þá