Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1976, Blaðsíða 11

VII.
„Jeg var paa reise med Syssel-
manden udi Borgarfiord Syssel,
Gudmund Jónssen til en Gaard
som kaldes Midfeld. Der boede en
mand som heed Sigurd Magnus-
sen. Hand tracterede meö
brændvin Sysselmanden, mig og
andre som var paa samme reise.
Drack vi der af meer end som
maadeligt var, og reed saa der fra,
sex tilsammens, alle ganske
druckne, undtagen een ved naun
Benedix. Paa denne reisa var
böddelen Sigurd Snorresen, over-
maade drucken som vi andre.“
(Arna Magnussons Private Brev-
veksiing, Kh. 1920 Kria, bls. 213.
TJr bréfi Jóns Hreggviðssonar til
Árna Magnússonar, dags. 31. júlí
1708.)
„I siðasta hópnum reið sýslu-
maður og þíngvitnin tvö: góð-
bændurnir Sivert Magnússen og
Bendix Jónsson og nokkrir Skaga-
bændur, auk' Sigurðar Snorrason-
ar böðuls, að ógleymdum Jóni
Hreggviðssyni á Rein.
Bendix Jónsson bjó í Galtar-
hoiti, og meðþví Skagamenn áttu
enn lángt ófarið bauð hann
flokknum heim að þiggja veitíng-
ar áður en leingra væri haldtð.
Bendix hafði brennivínstunnu á
stokknum i skemmu sinni . . .
Bendix skeinkti ört á staup
manna og upphófst nú í skemm-
unni mikil og almenn teiti. ..
Kóngsins böðull lagðist á gólfið og
kyssti fæturJóns Hreggviðssonar
grátandi... Signor Bendix var
einn manna ódrukkinn í hópn-
um. . .“. (íslandsklukkan, bls. 26
og 27.)
VIII.
„Vi agtede að ride til Katenæs.
Men vare saa overmaade druckne,
at ingen kunde finde hiem til sit
den aften, uden allene forbemelte
Benedix. Udi denne drucken-
skabs vildelse vaklede vi langt ud
paa natten, uvisse veie, om
moratzer og moser. Sigurd
Magnussen, som os hafde
tractered, reed self í en torf-graf
kom dog op paa breeden, og falt
der udi söfn, holdenda i söfnen
paa töilen af hesten, som
svömmede udi graven, men
manden blef sovende indtil andre
kom og hialp dennem begge.“
(Arne Magnussons priváte bref-
veksling, bls. 211—212. Úr bréfi
Jóns Hreggviðssonar til Árna
Margnússonar, dags. 31. júlí
1708.)
„Það var myrkt af nóttu þegar
menn riðu frá Galtarholti og voru
allir veldrukknir. En sakir öl-
brests lentu þeir í villu óðar en
þeir voru komnir útfyrir túngarð-
inn og voru altíeinu staddir í fúa-
mýrum ljótum með djúpum keld-
um, dýum, tjörnum og torfgröf-
um. Þetta landslag virtist eingan
enda hafa og svömluðu ferða-
mennirnir í þessum forgarði hel-
vítis leingi nætur. Monsér Sívert
Magnússen reið i torfgröf og
ákallaði guðs nafn. . . . ætlaði sam-
ferðamönnum seint að lánast að
draga góðbóndann uppúr. . . Sein-
ast náðu þeir manninum uppá
bakkann mest fyrir guðsnáð og
sofnaði hann þar.“ (Islandsklukk-
an, bls. 27 —28.)
IX.
„Jeg reed udi denne drucken-
skabs uforstand, ud paa nattens
vildfarendes og siden veed ieg
icke hvad mig vederföres, för end
ieg om natten, i mod dagningen,
vaagnede der son ieg laae,.. Saae
ieg mig , da om kring,... Der
syntes mig at ieg saae et vand (en
fersk söe) og saae ieg da en
hest... i mellem vandet (söen) og
mig. ... Siden kom ieg op' paa
denne hest eller hoppe, som var
opsadlet,... og reed ieg saa et
stund i mörket, indtil ieg saae
(for mig) noget sort i mosen,...
Det var da min egen hoppe.
Agtede ieg saa at sette mig af den
eene hest paa den anden, hvilket
ieg icke kunde, thi den slog op
með bagbenene. Men ieg tröstede
mig icke til at stie af hesten paa
iorden, thi min sadel var uden
stieböieler, og kunde ieg derfor
icke komma paa hesten af den
slette mark.“ (Arne Magnussons
private brevveksling, bls. 212. Úr
bréfi Jóns Hreggviðssonar til
Árna Magnússonar, dags. 31. júli
1708.)
„Það mundi Jón Hreggviðsson
síðast að hann reyndi að komast á
bak meri sinni eftir að hafa dreg-
ið monsér Sívert Magnússen úr
gröfinni. En hnakkpúta hans var
ístaðslaus auk þess sem hrossið
virtist hafa hækkað að mun, enda
jós það í sífellu. En hvort hann
komst á bak eða eitthvað kom
fyrir sem tafði hann frá þvi ætl-
unarverki i almyrkri þessarar
haustnætur mundi hann ógerla
síðan.“ (íslandsklukkan, bls. 28.)
X
„Reed ieg saa hiem til Galter-
holt til Benedix. Loed hand mig
gaae í seng til sig til at varme mig,
thi ieg var nærmere döden end
livet.“ (Arne Magnussons private
brevveksling, bls. 212. Úr
bréfi Jóns Hreggviðssonar til
Árna Magnússonar, dags. 31. júlí
1708.)
„Hann vakti upp i Galtarholti í
dagrenníngu illa til reika, forug-
ur og blautur og gnötruðu i hon-
um tennurnar, og gerði boð fyrir
signor Bendix. ... Bendix hjálp-
aði manninum af baki og dró
hann í bæinn og háttaði hann
niðrí rúm,...“. (íslandsklukkan,
bls. 28.)
XI.
„Siden bad ieg Benedix at hand
vilde söge med mig efter en lood
(fiskereedskab) som mig var
laant. Sögte vi saa efter den, op
med en beck og ved med en
anden, og reed ieg paa denne
samme hest, og hafde paa
kabutzen som ieg hafde hittet,
Siden fandt vi den platz hvor ieg
havde ligget, og der sammestæds
looden, í grebet paa min vandte."
(Arne Magnussons private brev-
veksling, bls. 212. Úr bréfi Jóns
Hreggviðssonar til Árna Magnús-
sonar dags. 31. júlí 1708.)
„Um dagmál þegar hann vakn-
aði aftur bað hann bendix gánga
með sér i mýrina því hann hafði
týnt hatti sínum og vetlíngum,
svipunni, lóðinni og merinni.
. . . Þeir leituðu um stund hinna
týndu gripa uppmeð mjóum mýr-
arlæk, þar sem Jón Hreggviðsson
minti að hann hefði legið, og rétti-
lega, þvi þeir fundu bæli hans á
lækjarbakkanum og’lá svipan þar
í greipinni á öðrum vetlíngnum
hans og lóðin hjá.“ (íslandsklukk-
an, bls. 28. og 29.)
XII.
„Stacket der fra laae böddelen
död, og stoed paa knæerne i
becken. Var becken her ved blev-
en stoppet, saa at vandet gik op
under hans ene haand, men hov-
edet laae paa breeden af becken.
Men becken var icke breedere en
hans ben var langt op tjl knæet."
(Arne Magnussons private brev-
veksling, bls. 212. Úr bréfi Jóns
Hreggviðssonar til Árna Magnús-
sonar dags. 31. júlí 1708.)
„Nokkrum skrefum neðar
fundu þeir böðulinn dauðann.
Hann stóð á hnjánum, skorðaður
milli bakkanna í læknum, sem var
það mjór að lík mannsins hafði til
nægt að stífla hann. Hafði mynd-
ast ofurlítil uppistaða fyrir ofan
líkið, svo vatnið, sem annars var
ekki nema vel hnédjúpt, tók því i
holhönd". (íslandsklukkan, bls.
29.)
XIII.
„Da fandt ieg noget med mine
födder og fölte der paa. Det var
da en kaputz, og som .eg var
barhovet, saa satte ieg den paa
mit hovet. Siden raahte ieg
tvende gange med höi röst, saa-
ledes: Ho, Ho. Men ingen svarede
mig.“ (Arne Magnussons private
brevveksling, bls. 212. Úr bréfi
Jóns Hreggviðssonar til Árna
Magnússonar, dags. 31. júlí 1708.)
„Ég vaknaði berhöfðaður, sagði
Jón Hreggviðsson. Og þegar ég
hafði geingið nokkur skref þá
fann ég þetta kabúss. Síðan kall-
aði ég hástöfi^m hó-hó en einginn
ansaði, svo ég setti það upp.“ (ís-
landsklukkan, bls. 29.)
XIV.
„Siden reed ieg ind til Sörbai-
kirke, og begierte af sex mænd at
besigtige den döde. Saa og hafde
ieg ladet looden, pitsken og vandt-
en ligge der tilbage, indtil nogen
kunde komme derhen. Disse sex
mænd skulde vidne, om paa den
döde kunde sees nogen haands
gierning eller icke, og giorde de
deris eed derpaa at de icke hafde
seet nogen haands gierning paa
hannem, undtagen tillukte öine,
mund og næse.“ (Arne Magnus-
sons private brevveksling, bls.
213. Úr bréfi Jóns Hreggviðsson-
ar til Árna Magnússonar, dags. 31.
júlí 1708.)
„Þetta var á sunnudegi. Varð
það úr að Jón Hreggviðsson reið
að Saurbæ ög kallaði til menn úr
hópi kirkjugesta að skoða lík Sig-
urðar Snorrasonar böðuls f þeim
stellíngum sem það hafði fundist.
Fjöldi manna reið úteftir fyrir
forvitnissakir að rannsaka böðul-
inn dauðan, og sex tjáðu sig fúsa
að leggja eið útá að ekki sæust
áverkar á líkinu né merki þess að
lagðar hefðu verió hendur á
manninn, utan augu, nef og
munnur voru afturlukt." (ís-
landsklukkan, bls. 30.)
1 grein dr. Peter Hallberg „ís-
landsklukkan í smíðurn" (Lands-
bókasafn tslands. Árbók 1955—
1956, XII.—XIII. árgangur), segir
svo m.a. á bls. 141. „Á bls. 1 er Jón
nefndur Nikulásson, en annars
aldrei í drögum þeim að islands-
klukkunni, sem ég hef séð. Það
bendir til þess, að Halldór hafi
einu sinni hugsað sér að láta sögu-
hetju sína vera Nikulásson“.
Um réttmæti þessarar tilgátu
dr. Peter Hallberg getur Halldór
Laxness einn dæmt. En vera má,
að nafnið Jón Nikulásson konti
fyrir í drögum að íslandsklukk-
unni vegna þess, að Halldór Lax-
ness hafi notfært sér mál Jóns
nokkurs Nikulássonar af Vest-
fjörðum, þegar hann skóp sögu-
hetju sína.Jón Hreggviðsson. í
Alþingisbókum íslands (VII.
bindi, bls. 419—420, ár 1678), er
birtur dómur yfir Jóni Nikulás-
syni af Vestfjörðum fyrir að segja
i ölæði „í tjaldi Páls Torfasonar
þann 1. Julii við öxará, að kong-
urinn vor Kristján fimmti hefði
átt tvö börn fram hjá“. Vegna
þessara orða sinna var Jón Nikul-
ásson dæmdur til að kaghýðast og
var „Straffið á lagt 5. Julii“, segir
í fyrrnefndum Alþingisdómi.
Þetta atvik minnir á atvik i Is-
landsklukkunni. I fyrsta kafla
hennar lætur Halldór Laxness
söguhetju sina Jón Hreggviðsson
segja: „og nú ku minn allranáðug-
asti arfaherra vera búinn að taka
sér þriðju frilluna". (Islands-
klukkan, bls. 12). Fyrir þessi orð
sín var Jön Hreggviðsson Islands-
klukkunnar kaghýddur á Kjalar-
dal. (Islandsklukkan, bls. 23—
25).
Eins og mörgum er
kunnugt virðast vísur þær,
sem Halldór Laxness lætur
Jón Hreggviðsson kveða í
fyrsta og öðrum kafla ts-
landsklukkunnar, vera að
stofni til úr rímum af Grís-
hildi góðu eftir Magnús
Jónsson (1763—1840), síð-
ast að Laugum í Hvamms-
sveit í Dalasýslu. (ísl. ævi-
skrár.). Verða hér á eftir
sýnd tengslin milli vísna
Magnúsar og þeirra, er
Halldór Laxness lætur Jón
Hreggviðsson fara með
sem vísur úr Pontusrímum
eldri.
i.
„Veit ég það er vani heimsins
sona
neina ei vilja nistisbrík
nema þá sem nógu er rfk“.
(Rfmur af Grfshildi góðu. Önnur
rfma, 5. erindi.)
„Ei mun skjóli armi digrum
kjósa
netta að spenna nistisbrík
netta að spenna nistisbrík
netta að spenna nistisbrfk
— nema hún sé úng og r-í-í-f-k“.
(tslandsklukkan, bls. 12.)
„Aldrei skal ég armi digrum
spenna
yrmffngs sængur únga brík
yrmlfngs sængur únga brfk
utan hún sé feit og r-f-f-fk“.
(Islandsklukkan, bfs. 14.)
II.
„Sfnaþá með sveina áfram heldur
jöfur lands og jómfrúrnar
járnin tróðu gæðingar".
(Rfmur af Grfshildi góðu. önnur
rfma, 42. erindi.)
„Áfram meður sveinum geisar
sfnum
jöfur lands og jómfrúrnar
jöfur lands og jómfrúrnar
jöfurlands og jómfrúrnar,
— járnmél bruddu graðhestar“.
(tslandsklukkan, bls. 14.)
III.
„Páfinn veizlu góða gjörði
gildum móti
keisarinn og kóngar teitir
kátir drukku og þeirra sveitir“.
(Rímur af Grfshildi góðu. Fjórða
rfma, 20. erindi.)
„Páfinn veislu góða gerði
gildum móti
keisarinn og kóngar teitir
kátir drukku og þeirra sveitir".
(tslandsklukkan, bls. 26.)
Allar tilvitnanir f tslandsklukk-
una eru f fyrstu útgáfu, Reykja-
vfk 1943.
Sigurlaug Guðmundsdóttir
✓
Islenskt mál
Hið íslenska mál
er meitlað sem stál
Það mælist ei öðrum tungum.
Það verður oss vörn,
það verndar sín börn.
Það vakir yfir öldnum sem ungum.
Það er hervörn vors lands,
líka skylda hvers manns
að skýra og fága vorn stálhreina hljóm.
Gefum íslandi allt,
Þótt hér andi oft kalt,
þá er unun að heyra þess töfrandi róm.
Ljá mér,
ljá mér vængi
Ljá mér, Ijá mér vængi,
Ijúfa sól.
Ég vil fljúga, fljúga,
í faðmi þinum búa,
Vermast við þinn veldisstól.
Hærra, hærra ber mig,
heilög sýn.
Ofar, ofar skýjum,
eilifð skin.
Lyft'mér upp i Ijósið með Ijóðin min.