Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1976, Blaðsíða 7

Tíundi og ellefti kafli
Eldur I Kaupinhafn eiga
sér hvorugur sögulega fyr-
irmynd. Eigi að síður hef-
ur Halldór Laxness not-
fært sér ýmislegt í þessa
kafla úr bókum, sem tengt
er þeim tíma, er sagan ger-
ist á. Til dæmis virðist
Halldór Laxness hafa, við
samnfngu tíunda kafla not-
fært sér bók Troels-Lund:
Dagligt Liv i Norden i de
16de aarhundrede. 3. bog.
Boliger: Herregaarde og
Slotte, Khöfn 1903 (hér
skammstafað: D.L.I.N.),
þótt ekki verði það fullyrt.
Bréf það, sem Halldór
Laxness lætur Snæfríði ís-
landssól flytja Gullinló
(Gyldenlöve) frá „Beyer
amtmanni", og frá segir í
tfunda kafla, svipar að
nokkru til frásagnar Jóns
Jónssonar Aðils af málum
þeim er Sigurður lögmað-
urBjörnsson (1643—1723)
átti f við þá Árna Magnús-
son og Pál Vídalín. (Jón
Jónsson: Oddur Sigurðsson
lögmaður. Æfi- og aldar-
lýsing. Bessastaðir 1902).
En eins og kunnugt er, er
Sigurður lögmaður Björns-
son fyrirmynd að Eydalín
lögmanni.
Um niðurstöðu dóms
þeirra Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns yfir Sig-
urði Björnssyni á alþfngi
1708 segir svo m.a. í fyrr-
nefndri bók Jóns J. Aðils.
„Þegar þingi var slitið,
stóð Sigurður uppi æru-
laus með þúsund sinnum
minna en ekki neitt á milli
handanna“. (Oddur Sig-
urðsson lögmaður, bls. 47).
t tíunda kafla Eldur f
Kaupinhafn segir svo m.a.
f bréfinu til Gullinlós.
„Greindi frá aðferð þessa
Arnæi, hvernig hann kúg-
aði þann gamla lögmann
..., uns þessi aldurhnigni
og trúi kóngsins þjónn var
orðinn ærulaus þræll og
öreigi“. (Eldur, bls. 123).
I bók Jóns J. Aðils segir
ennfremur um „framferði
og starf“ kommissaranna
Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns (Tilvitnun Jóns J.
Aðils í bréf Odds lögmanns
til Gyldenlöve stiftamt-
manns dags. 28. ágúst
1713). „Þeir hafa gert sér
það að reglu að æsa upp
almúgann, og telja bændur
á að bera ýmsar sakir, að
mestu leyti ósannar, á
valdsmenn og aðra dánu-
menn, sem ekki njóta hylli
þeirra til þess að koma
þeim í klípu eða bölvun ...
Getið þér, hæztvirti herra
stiptamtmaður séð að slík-
ar upplognar sakir miða
ekki landinu til heilla og
framfara, eða til að halda
uppi friði og sátt, heldur
eingöngu til að kveikja
ósamlyndi og ónauðsynleg-
„Mér
leiðist
að hugsa
um
/
Islend-
Nokkur föng Halldórs Laxness
í 10. og 11. kafía Eldur í Kaupinhafn

mga
Eiríkur Jónsson tók saman
ar þrætur manna á meðal
(og etja þeim saman í eilíf
mála-ferli“. (Oddur Sig-
urðsson lögmaður, bls.
49—50).
t bréfinu til Gullinlós
(Gyldenlöve) segir hins-
vegar: „Bffalandi þessa ær-
legu kvinnu til fríherrans
til Marsilía ..., biðjandi
hann vej að skoða þann
hættulega praxin sem inn-
leiddur var á íslandi með
kommissars Arnæi atferli,
og setja elkur við því að
lukkuriddarar upphafist
að niðurtraðka auctoritat-
em, mólestera kóngsins
þjóna og draga vél að al-
múganum“. (Eldur, bls.
124).
Hér skal ekki fullyrt, að
Halldór Laxness hafi not-
fært sér fyrrnefnda bók
Jóns J. Aðils við samningu
bréfsins til Gullinlós, enda
af mörgum heimildarunn-
um að ausa. Það er hins-
vegar ljóst, að annar þeirra
„fullmektugu“, Oddur Sig-
urðsson lögmaður (hinn
var Páll Beyer) hefur
skrifað Gyldenlöve (Gull-
inló) bréf svipaðs efnis og
frá segir í kafla Laxness.
Svo samkvæm er frásögn
Halldórs Laxness atburð-
um þess tíma, er saga hans
gerist á.
í bók dr. Peter Hallberg,
Hús skáldsins II., bls. 224
segir að grein Jóhanns
Gunnars Ólafssonar:
„Óbótamál Jóns Hregg-
viðssonar á Rein“ (Helga-
fell 1943, bls. 284—296),
hafi „verið Halldóri Lax-
ness tiltæk í próförk, sem
ennþá er að finna meðal
handrita að íslands-
klukkunni“. Ætla verður,
að grein þessi hafi einnig
verið Halldóri Laxness til-
tæk, þegar hann samdi bók
sína, Eldur í Kaupinhafn,
sem kom út þremur árum
sfðar en grein Jóhanns
Gunnars eða 1946. Verður
því að teljast jafngilt að
vísa til greinar Jóhanns
Gunnars Ólafssonar og
þeirra heimilda, er grein
hans byggist á.
Hér á eftir verða rakin
dæmi um efnisskyldleika
þessara kafla við verk, sem
tengd eru því er frá greinir
í köflunum.
I.
„Det var en Regel.....at Op-
gangen til Bygningen skulde
være i et Taarn ad en Vindel-
trappe". „Gjaldt Besöget Borg-
herren og hans Familie, saa förtes
man ad Vindeltrappen op til Dag-
ligstuen. Dagligstuen vendte vist-
nok i Regelen ind mod Borg-
gaarden". „I övrigt var den ud-
styret paa sædvanlig Vis med
hvælvet Loft, Stengulf og tilgitr-
ede Vinduer". (D.L.I.N., bls. 84).
„Gestkonunni var fylgt innan-
um litlar dyr I annan turninn og
uppeftir laungum vindilstiga, ...
og er konunni boðið að gánga f
skála hiifuðsmanns, það var nær
miðju hallarinnar og vissu glugg-
ar út að húsagarði. Þessi skáli var
með hvelfdu þaki en gólf úr
steini“. (Eldur, bls. 118).
II.
„Foruden de andre jagtsager,
Stadsring til Koblet , Hundepisk
Krudthorn og Bösser, ...“. „Det
var först de ejendommelige
Prydelser over Dörene, stundom
paa Væggene, ...: mægtige
Hortegevirer, ... Som oftest var
det Hornene alene, der var an-
bragte, sjældnere Hovedskallen
tillige". „Langs Væggen löb
ganske eftir Datidens Smag en
Række faste Bænke .. . i det ene
Hjörne det forsvarlige Egebord“.
„Bögernes Antal var naturligvis
forskelligt, .-.., men i.vor ringe
det var, savnedes næsten aldrig to
af höjst forskellig Art: en Heste-
Lægeborg og Spændt-Biblen“
(D.L.I.N., bls. 84 og 85).
„Mikil vopnadýrð prýddi þenn-
an sal, voru þar ... uppheingdar á
veggi byssur margskonar, luntar
og púðurhorn, ... skjaldarmerki
héngu yfir dyrum og gluggum ...
Enn mátti sjá þar uppá veggjum
mikil hjartarhorn, sum með
furðu mörgum greinum á, og
fylgdi þar hauskúpa dýrsins með.
Bekkir viðamiklir voru þar fram-
með veggjum, ... og eikarborð
þykk fyrir framan, ... Þar lágu á
einu borði tvær þykkar bækur,
biflfan með eirspenslum og lækn-
fngabðk við sjúkdómum hrossa
jafnþykk eða þykkri, en ofaná
þeim lágu tveir glófar og ein
hundasvipa“. (Eldur, bls. 118 og
119).
III.
„Nú þegar engar tilraunir stoð-
uðu, var farið að taka í mál að
flytja íslendinga, áðr þeir kol-
félli, út úr landinu, og setja þá á
móana á Jótlandi, til að yrkja þá
og rækta;“. (Ný félagsrit XXI,
bls. 110. Úr grein Guðbrandar
Vigfússonar. Um sjálfforræði).
„Ég hef ævinlega sagt við
majesteten frænda minn: sendu
þá fslensku til Jótlands þar sem
nóg er lýng fyrir þeirra sauð-
skepnur,...“. (Eldur bls. 124).
IV.
„Þá náði Sigurður lögmaður
með liðveizlu meist. Þórðar bisk-
ups kaupi hjá konungi á Skálholts
jörðum í Heynes umboði, Hvitár-
völlum, Heggstöðum og Búrfelli,
með 2 hundraða ok 40 álna land-
skuld, ok 12 leigu kúgildum, öll-
um saman fyrir Oddstaði i
Reykjadal syðra“. (Jón Espólin:
íslands Arbækur, VII. deild, bls.
14, ár 1686.).
„Hann skýrði henni frá þvf,...,
að fám hefði verið kunnara en
honum hver verðskuldunarmaður
hennar sálaði faðir hefði verið af
hálfu konúngs og stjórnar, þó
hann hefði reyndar verið helsti
ötull að tala máli sfnu f rentu-
kammerinu, og þannig tekist að
svæla út við gjafverði nokkrar
stórjarðir sem Danakonúngur
hafði eignast á Islandi þegar sið-
bótin varð“. (Eldur, bls. 130).
V
„den samme blef forleden aar
af et par Iislandz kiöbmænd . . .
ophitzet til at drage til Kiöben-
haun, hvor hand har angivet
mig“. (Arne Magnusson. Embeds-
skrifelser, bls 287. Árni
Magnússon um Magnús Sigurðs-
son í Bræðratúngu í bréfi til
rentukammersins dags. 17.
september 1707).
„f skammarmáli sem nokkrir
kaupmenn nörruðu minn fátæka
ektamann að reisa, svonefndu
Bræðratúngumáli, ... (Eldur, bls
130).
VI *
„... saasom hand er af et hadsk
og falsk gemyt, og af sit hierte
hader alle erlige danske, som har
en oprigtig og redelig intention til
Deris Kongl. Majts. tieneste, saa
saae hand og gierne, at de alle
vare udryddede af Island, paa det
hand allene med hans onde an-
hang og sam-forbundene kunde
være regerendes herre og
saaledes pro arbitrio raade i
landet“.(Arne Magnusson.
Embedsskrivelser, bls. 237.Um-
sögn Miillers amtmannsumÁrna
MagnússonibréfitilGyldenlöve,
dags.iKhöfnl4.febrúar 1707,
vegna umsóknar Árna til konungs
i „svonefndu Bræðratúngu-
máli“).
„Þegar Gullinló heyrði hvernig
gestkonunni lá orð til Arnæi
leysti hann frá skjóðunni um
þennan hættulega óvin, kvað
mann þenna hatursfullan og
falskan f skaplyndi, ... Kvað
Arnæum hatast við alla ærlega
danska menn, ... sem votta ein-
lægni og, hreinan hug f þjónustu
við kónglegan herradóm: vildi
slfka menn feiga hvar sem fynd-
ust og mundi alla uppifesta ef
færi gæfist svo hann gæti með
sfnum samverkamönnum stjórn-
að landinu ad arbitrium“. (Eldur,
bls. 131).
VII
„Meðan Jón dvaldi I Khöfn,
hjálpaði Árni honum og hjá hon-
um f jekk hann fæði, að einhverju
leyti að minnsta kosti." (Safn
fræðafélagsins VIII., bls. 91.
Finnur Jónsson: Ævisaga Árna
Magnússonar. (Um Jón Hregg-
viðsson).
„Þegar sá lærði úr Grindavfk
flutti hann heim í garðinn af
kastalanum þá heilsaði þessi há-
lærði meistari honum og kfmdi
við, sagði að meðan ekki feingist
botn f hans máli skyldi honum
þar heimill matur og bæli, ...“.
(Eldur, bls. 133).
VIII
„Hann aðgætti að sönnu heim-
uglega með sjálfum sér í fyrst-
unni trúleika hvers síns þjenara,
þá hann hafði nokkurn nýjan
fengið. ... Líkaði hönum eigi við
þá, ljet hann þann sama strax
burtu ganga;“. (Árni Magnússon
Levned og Skrifter. Förste bind
II., bls. 17—18. Jón Olafsson frá
Grunnavik: Æfisaga Árna-
Magnússonar).
„Kvað mann sinn Arnæum hafa
þann sið að láta vakta alt nýtt fólk
f þjónustuliði hússins, hvort
menn væru svikulir eða hvinskir,
og ef svo reyndist voru þeir sömu
jafnskjótt brottreknir“. (Eldur,
bls. 136).
IX.
„Og er þau litu i brunninn, gáfu
þau mikið hljöð frá sér, og sögðu
þar flyti eitt dautt meybarn í
brunninum". (Æfisaga Jóns
Ólafssonar Indlafara, I. útgáfa,
bls. 35).
„um vatnið spurði hann hvort
hún vildi heldur hafa það úr þeim
brunni vesturfrá þar sem dönsku
Framhald á bls. 14