Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Síða 5

yrSakona. Á níunda ári saumaði
hún ábreiSu, sem þessi vísa eftir
föður hennar var saumuS í:
„Níu vetra nú í vor, næmust
á íþróttir,
Hefur saumað hvert eitt spor,
Hólmfríður Pálsdóttir".
Þessari efnilegu dóttur kom hanr
suður í Skálholt til enn meiri for-
frömunar og var hún þar mikil yfir-
lætisstúlka. Skólameistarinn i
Skálholti var ungur maður og
ókvæntur, Bjarni Halldórsson að
nafni, nýútskrifaður guðfræðingur
úr Hafnarháskóla og hafði gegnt
þessu embætti i 3—4 ár þegar hér
var komið sögu. Barfundum þeirra
iðulega saman á staðnum og þvi
oftar sem frá leið, og fór nú sem
verða vildi. Nú bar svo til, að Vída-
lin lögmaður veiktist á Alþingi vor-
uð 1 727 og sá fljótt að hverju dró.
Lét hann senda eftir dóttur sinni i
Skálholt þvi hann vildi ná tali af
henni áður en hann létist. En fátt
varð um kveðjuorð, þvi þegar hann
sá hana sagði hann aðeins: „Hvern-
ig ertu?, guð hjálpi mér", snéri sér
svo til veggjar og andaðist litlu
síðar. Þaðsem hrelldi gamla mann-
inn á bana-beðum var vaxtarlag
stúlkunnar, sem bar ótvirætt vitni
um hrösun. Þetta sama sumar gift-
ust þau Hólmfriður og Bjarni Hall-
dórsson, en þar sem barnið fæddist
um líkt leyti missti hann prestlega
verðung og embætti skólameistara.
Ekki löngu síðarfékk hann sýslu-
mannaembætti i Húnavatnssýslu
og fluttist norður að Víðidalstungu
og nokkrum árum siðar að þingeyr-
um, þar sem hann bjó til dauða-
dags. Hólmfriður andaðist af barns-
förum árið 1 736, hafði þá eignast 5
börn, sem lifðu auk einhverra sem
dóu strax.
Ekki löngu fyrir dauða sinn lenti
hún i ákaflega leiðinlegu máli, er
hún lét vinnumenn sina tvo flengja
stúlku á bænum, sem hún hafði
grunaða um ástasamband við mann
sinn. Stúlka þessi, sem hét Katrin
Tómasdóttir, baslaði við það i þrjú
ár að fá rannsókn og dóm i máli
sinu. Einhver málamynd varð á þvi
að lokum en sýslumannsfrúin kom
aldrei fyrir þann rétt, hún var þá
þegar gengin til hins efsta dóms.
Allt var mál þetta með mestu
endemum og komst á tungur
mánna um landið þvert og endi-
langt. Ástriður var 7 ára þegar móð-
ir hennar dó og eftir það ólst hún
upp hjá föður sínum og ráðskonum,
sem sagt var að hann ætti nokkuð
vingott við sumar hverjar. Það fer
engum sögum af þvi, hversu henni
varð um móðurmissinn en trúlega
hefur hún aldrei átt mikilli alúð að
máeta hjá föður sinum eða konum
þessum. Bjarni sýslumaður var orð-
lagður málagarpur og gustmikill
héraðshöfðingi svo að fleiri voru
þeir, sem óttuðust hann en elsk-
uðu. Auðugur var hann og ríkilátur
í klæðaburði og lifnaðarháttum og
gert var orð á matvendni hans.
Hann og gestir hans hafa vafalaust
setið að öðrum krásum en heima-
fólk ella hefði mataræði hans ekki
orðið að ásteitingarst efri árum
varð hann svo feitur og þungfær að
hann gat hvorki gengið né nokkur
hestur borið hann. Þegar Ástríður
var nálægt tvitugu hófst hér einn
mannskæðasti harðindakafli sem
yfir landið hefur gengið. Ótíð, eld-
gos, hafís og jarðskjálftar; allt lagð-
ist á eitt að skekja lífsandann úr
þessari litlu þjóð. Skepnurféllu og
fjöldi manns varð hungurmorða.
Þótt auður væri i búi sýslumanns-
ins hafa þessar hörmungar ekki
farið þarfram hjá garði því eitt
barna hans, piltur um tvitugt, lést
úr skyrbjúg. Ástríður hefur
kannske ekki beiniinis soltið en
áreiðanlega dregið af þessari
reynslu drjúga lærdóma um það,
hversu miklu getur varðað, að eiga
til hnifs og skeiðar. Hún var nú
gjafvaksta mær, falleg með agn i
augum, skapmikil svo að frá bar um
ungar stúikur, vinafá strax i föður-
garði og fór sínar eigin leiðir.
Átakamiklum geðsmunum fylgir
oft viss þokki, en er vandmeðfarinn
og getur auðveldlega breyst i and-
stæðu.
I ársbyrjun 1 757 réðst að Þing-
eyrum ungur Hólaskólapiltur, Er-
lendur Sigurðsson frá Brekkum i
Skagafirði, til skrifta og þess konar
starfa hjá sýslumanni. Honum er
svo lýst, að hann var glimumaður
og allra manna léttfærastur en
staðfestulaus og óeirinn og kann sá
hluti lýsingarinnar að eiga betur við
hann síðar á æfinni, því varla hefur
verið á það reynt þegar hann kom
af skólabekk, hver auðna hans yrði.
Líklega hefur hann verið einn þeirra
manna, sem karlmenn eru fljótir að
dæma léttvæga en konur vilja
gleðjast með og þjást fyrir ef þvi er
að skifta. Nú hækkaði allt skyndi-
lega og fríkkaði í Þingeyrarbæ, sól-
stafir þrengdu sér hvarvetna inn og
annarlegir hljómar fylltu loftið af
munúð. Ástríður og Erlendur skópu
hvort öðru þetta geislaflóð og tóna-
regn og bárust á öldum þess tvö ein
og leynilega nokkra mánuði. En svo
reið holskeflan yfir, Ástriður fór að
þykkna undir belti og föður hennar
varð Ijóst hvernig komið var. Er nú
svo að sjá, sem Bjarni sýslumaður
hafi verið búinn að gleyma þeim
svásu stundum á Skálholtsstað,
þegar hann sjálfur las forboðna
ávexti af gullnum greipum. Hann
leysti nú öll bönd af geðofsa sinum
og flæddi stjórnlaus yfir mannleg
siðferðismörk, sló dóttur sina
ófríska til jarðar, sparkaði í hana og
tróð hana undir fótum, en Erlendur
átti fótum fjör að launa og komst
burt af bænum. Hann kom þó fljót-
lega aftur, náði fundum Ástriðar
leynilega og strauk með hana norð-
ur að Hólum til Gisla biskups
Magnússonar, sem reyndist þeim
vinur i raun og lagði sig fram um að
hjálpa þeim. Skrifaði hann sýslu-
manni og lagði góð orð til, að hann
gæfi samþykki sitt til að þau mættu
eigast. En allt kom það fyrir ekki og
lét Bjarni sækja dóttur sina norður
og flytja hana nauðuga heim.
Henni mun nú hafa skilist til fulln-
ustu, að hún átti sér engrar undan-
komu auðið frá yfirráðum þessa
volduga manns. Þann 20. október
ól hún barn sitt, dreng sem skirður
var Magnús en hálfum mánuði sið-
ar var hann liðið lik. Öllu rúin
eigraði hún um Þingeyrabæ, sem
nú var kaldur og dimmur án sól-
stafa og tóna, og skammdegið fór
að ytra og innra. Sú heitstrenging
hennar var i minnum höfð, að
aldrei skildi hún unna nokkrum
manni af heilum hug framar og við
það stóð hún, enda þótt hún treysti
sér ekki til að standa móti vilja
föður sins, þegar hann tveimur ár-
um síðar valdi henni gjaforð, sem
honum þótti við hæfi. Nauðug gekk
hún til þess leiks, kalin á hjarta og
brynjuð hatri til þessa volduga sam-
félags karlmanna og æðri máttar-
valda, sem tróð konur undir fótum
og lét lítil börn deyja. Þessi lukku-
riddari, sem henni var valinn, kom
þeysandi vestan af Ströndum einn
vordag árið 1 760, og vatt sér beint
uppá brúðarbekkinn þvi óþarft var
að kynnast væntanlegri eiginkonu,
nóg að vita, að hún var erfingi að
stórum hluta Þingeyraauðsins og
að heimanmundurinn yrði áreiðan-
lega umtalsverð búbót. Þetta var
Halldór Jakobsson sýslumaður á
Felli, þá 26 ára, útskrifaður úr
Kaupmannahafnarskóla fyrir 4 ár-
um og hafði gegnt sýslumanns-
embættinu i 3 ár. í fljótu bragði
mætti ætla að þarna hafi faðirinn
fundið dóttur sinni álitlegt manns-
efni, en sannleikurinn er sá, að
þessir valdsmenn tveir einblindu
aðeins á auðinn, hvor í annars
garði. Jón Espólin segir um þetta
hjónaband: „og varð hún honum
ill", en þess ber að gæta að Halldór
var föðurbróðir Jóns.
Að brúðkaupi loknu er ekki beðið
boðanna, vorverkin biða og hest-
arnir eru heimfúsir i kjarrgresið á
Steinadal. Á öðrum degi er riðið i
hlaðið á Felli og Ástriður gengur i
bæinn staðráðin i að verða vond
eiginkona og engum til yndis hér.
En í einhverju varð stórlyndi henn-
ar að fá útrás, öðru en að ónotast
við heimafólk sitt, hún varð að
finna vitund sinni nýtt athvarf, þar
sem þrátt fyrir allt væri eitthvað til
að lifa fyrir og einhver sigurvon.
Hinni stórgeðja konu fór eins og
fallvatni, sem erstíflað, það hættir
ekki að renna en safnar afli og
brýtur sér nýjan farveg. Hún ákvað
að setja sér auðsöfnun að takmarki,
safna jörðum, peningum, gripum
og dýrum klæðum. Hún óeitti bæði
ágirnd, sem einatt þótti úr hófi, og
sparsemi svo mikilli, að stundum
varð að fleygja mat sem hafði verið
geymdur of lengi. Ekki sóaði hún
ígangsklæðum því venjuiega sat
hún við lyppulár sinn með skinn-
svuntu og rauðan sokkbol á höfði.
Halldór sýslumaður var róstu-
samur og drykkfelldur og átti í
Sjá nœstu
síðu I
©
Þegar uppvíst varð, að Ástríður var þunguð, reiddist faðir hennar, sýslumaður-
inn, svo ofsalega, að hann sló hana til jarðar og tróð á henni.