Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Qupperneq 14

ALDAR
INNAR
Skrafað á rúmstokknum
við HELGA ÁGÚSTSSON
frá Birtingaholti.
Eftir Gísla Sigurðsson.
HELGI Ágústsson fæddist árið 1891 að Gelti í
Grímsnesi. Foreldrar hans voru Mðeiður Skúladótt-
ir frá Mðeiðarhvoli og Ágúst Helgason síðar bóndi í
Birtingaholti. Þau eignuðust 9 börn, sem iipp kom-
ust.
Helgi ðlst upp í Birtingaholti, en stundaði nám
við Flensborgarskóla í Hafnarfirði og á Hvanneyri.
í Birtingaholti átti hann heima til ársins 1916, er
hann kvæntist Önnu Oddsdðttur frá Regin á Eyrar-
bakka og þau hðfu búskap á Syðra Seli í Hruna-
mannahreppi. Eftir þrettán ára búskap varð Helgi
að hætta af heilsufarsástæðum og þegar Kaupfélag
Árnesinga var stofnað 1930, réðist Helgi þangað
sem afgreiðslumaður, en hélt þó áfram búskap á
Syðra Seli um tveggja ára skeið. Á Selfossi, sem þá
var raunar kallað „Við Ölfusá“ eða „Við Tryggva-
skála“, byggði Helgi íbúðarhús, sem hann nefndi
Sunnuhvol og þangað flutti fjölskyldan 1931.
Á Sunnuhvoli bjuggu þau hjón síðan. Þeim varð
auðið þriggja barna sem upp komust og ólu þar að
auki upp fósturdóttur. Anna lézt fyrir 11 árum, en
Helgi starfaði hjá Kaupfélagi Árnesinga til 1965,
nánar tiltekið í pöntunardeildinni, þar sem hann
hafði umsjón með útsendingu á hverskyns vörum
til félagsmanna út um allar sveitir Árnessýslu.

Helgi Ágústsson er nú orðinn
85 ára, en ber þó með sér þá
glæsimennsku í útliti og fram-
komu, sem stundum hefur verið
sagt að kynbornir menn einir öðl-
uðust. Hann er kominn af Skúla
fógeta og Vigfúsi Þórarinssyni á
Hliðarenda, sem fyrs'tur tók upp
ættarnafnið Thorarensen. Móður-
ættin er þaðan, en faðir hans,
Agúst í Birtingaholti var lands-
kunnur framámaður í félagsmál-
um bænda. Þeir Birtingaholts-
menn eru háir vexti, íþróttamenn
góðir á yngri árum, söngmenn
góðir og músíkalskir. Það varð
hlutskipti Helga að starfa við fé-
lagsverzlun bænda meiripart æv-
innar og það heimili mun ekki
hafa verið til í Árnessýslu, sem
ekki þekkti Helga Agústsson;
manninn sem tók við pöntunum
og sá til þess að kaffið og sykur-
inn og hvaðeina sem vantaði, kom
örugglega með mjólkurbílnum.
Brygðist það að pöntunin kæmi á
tilsettum tíma held ég að allir
hafi verið sammála um, að það
gæti að minnsta kosti ekki verið
Helga að kenna. Slíkan orðstýr
hafði hann skapað sér.
Nú þegar Helgi er hálfníræður,
fer honum eins og fleirum á þess-
um aldri, að hugurinn er fremur
bundinn við fortfð en nútíð. Hon-
um eru hugstæðir áratugirnir eft-
ir aldamótin, þegar hann var
sjálfur á bezta aldri og honum er
hugstætt heimili foreldra hans í
Birtingaholti, enda mun samtfðin
hafa talið það höfðingjasetur. Nú
fer að verða fátftt að geta hitt
menn að máli, sem muna eftir
sfðustu árum 19. aldarinnar og
sjálfum aldamótunum. Helgi
Ágústsson er einn þeirra; hann er
einn af aldamótakynslóðinni, sem
hreifst af rómantískum hugsjón-
um og sá fyrir sér vaxandi menn-
ingu í lundum nýrra skóga eins
og skáldið, sem varð fyrsti ráð-
herra landsins.
Helgi: „Ég fór að muna eftir
mér aðeins fyrir aldamót. Til
dæmis rámar mig í jarðskjálftann
mikla sumarið 1896. Þá hef ég þó
aðeins verið fimm ára. En ég man,
að einhver tók mig upp og hljóp
með mig út. Annars vildi svo vel
til, að faðir minn hafði rifið gamla
bæinn vorið 1896 og byggt nýtt
járnvarið timburhús. 1 endur-
minningum sínum segir hann að
sig hafi þó óað við þeirri tilhugs-
un að verða að flytja allt efni i
húsið á hestbökum upp yfir veg-
lausan Flóann og Skeiðin og Laxá
óbrúaða. Timbrið í húsið hafði
verið flutt uppeftir sumarið áður.
Og grjót í grunn og kjallara var
flutt á sleðum sunnan úr Reykja-
engjum veturna áður. Grjótið var
síðan límt saman með sementi og
það sprakk talsvert í jarðskjálft-
anum. En aðrar skemmdir uðru
ekki.
Þarna urðu mikil þáttaskil hjá
okkur; nýja húsið var eins og höll
samanborið við gamla bæinn.
Pabbi stóð í fararbroddi bænda
alla tíð og varð mikið ágengt.
Hann var vakandi fyrir öllu nýju
og það hafði strax komið í Ijós,
þegar hann hóf búskap á Gelti í
Grimsnesi. Þá réðist hann í bað-
stofubyggingu og segir frá því í
endurminningum sínum, að hann
fór sérstaka ferð til Reykjavíkur
til að lita á þetta nýja, enska
bárujárn, sem þá Var nýkomið.
Hann keypti svo plötur á þakið og
munu það hafa verið fyrstu þak-
plöturnar, sem fluttust austur
fyrir Fjall. Hestarnir voru óvanir
þesskonar varningi og ætiuðu að
ærast af hræðslu, þegar þær voru
hengdar á klakk. Og i roki og
rigningu uppi á Sandskeiði, fuku
plöturnar af hestunum.
Það er erfitt fyrir nútímafólk
að ímynda sér alia þá erfiðleika,
sem þá voru á framkvæmdum. Og
ekki mætti það heldur skilningi
þá. Til dæmis þótti það fordild og
þarfleysa, þegar foreldrar mínir
fengu sér ofn í baðstofuna á
Gelti.“
„En var ekki kaldara í nýja
húsinu í Birtingaholti en verið
hafði í gamla bænum?“
„Jú, kannski eitthvað kaldara.
Torfbæirnir höfðu þó þann kost,
að þar varð ekki trekkur. Og svo
ótrúlega sem það kann að hljóma
í eyrum nútímamanna, var ekki i
upphafi gert ráð fyrir neinni
upphitun í húsinu. En síðar, um
eða uppúr aldamótunum fengum
við kolaofn. Húsið var einangrað
með grámosa, sem við krakkarnir
tókum þátt i að reita. Mosinn var
síðan þurrkaður og notaður í
stopp milli þilja. Með tímanum
hefur hann sigið saman og ugg-
laust ekki verið góð einangrun.
Það var oft kalt; þó ekki algengt
að frysi á koppunum. Veturinn
1918 fraus að vísu allt vel og