Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Qupperneq 15
Helgi Ágústsson við störf í pöntunardeild Kaupfélags Árnesinga þar sem hann vann um langt
skeið.
.4
Birtingaholt í Hrunamannahreppi um 1890.
dyggilega þar eins og annarsstað-
ar. ____
Mér er í barnsminni, að mikið
var rætt um nýtt áhald, sem kom-
ið váeri til landsins og fólk batt
töluverðar vonir við. Það var
prímusinn, nýtt meistarastykki
tækninnar. Faðir minn fylgdist
vel með öllum nýjungum og fram-
förum og fékk sér prímus við
fyrsta tækifæri. Þá var talað um,
að nú þyrfti ekki að kvíða kuldan-
um framvegis; nú yrði húsið hitað
upp með prímus. En eins og allir
vita núna, ræður einn prímus
ekki verulegum úrslitum í þessu
efni og hitt vó þó enn þyngra, að
hann eyddi olíu. Um þær mundir
var föst venja að á haustin var
fengin olia á tvo 20 lítra brúsa og
þessar birgðir urðu að endast
vetrarlangt.“
„Gamalt fólk hefur sagt frá því,
að á þessum árum hafi aldrað
fólk og lasburða dægrað, eða ver-
ið í rúminu dögum saman, þegar
kaldast var. En hvernig leið ykk-
ur krökkunum?"
„Við fengum stundum kulda-
bólgu og kuldapolla, sem svo voru
nefndir, þegar göt duttu á bólg-
una og draup úr vessi. En það
voru til húsráð við þessu meini.
Sviðalappir voru þá soðnar sér og
myndaðist þá sviðaflot sem aldrei
storknaði og var nefnd fótafeiti.
Guðrún föðuramma mín gekk
ríkt eftir þvi að fá fótafeitina
þegar sviðalappirnar voru soðnar
og geymdi hana síðan til að bera á
kuldapollana á okkur krökkun-
um. Þessi fótafeiti var líka borin í
kambana, þegar átti að vinna eitt-
hvað fínt, til dæmis þráð í skott-
húfu. Þannig var brugðist við
hverjum vanda með því sem til-
tækt var. Um annað var ekki að
• ræða.
Hvernig heldur þú til dæmis að
fötin hafi verið þurrkuð af okkur,
þegar við komum inn holdvotir
eins og stundum gat orðið? Það
gerðist þannig, að við skriðum
uppi fyrir ofan Guðrúnu föður-
ömmu okkar, en sjálf tók hún
blaut fötin og vafði um sig bera,
— frá fótum og uppúr. Þannig
sat hún og hélt áfram að spinna
unz allt var þurrt — og ekki fékk
hún einu sinni kvef af þessu.
„En um þetta leyti urðu mikil
þáttaskil í viðhorfi; einskonar
endurreisnartími með feykilegri
aðdáun á líkamshreysti og
íþróttaafrekum. Barst þetta með
ungmennafélagahreyfingunni?"
„Já, þetta var vakningaralda,
sem fór yfir landið og var komin
— eins og alkunna er — að norð-
an frá Jóhannesi Jósefssyni,
Menn tóku að iðka glímur og sund
af eldmóði og frjálsar íþróttir:
hlaup, köst og stökk ruddu sér til
rúms. Þessu fylgdi eins konar
hetjurómantik; sérstaklega litum
við upp til þeirra, sem taldir voru
heljarmenni að burðum."
„Það komst jafnvel í tízku að
fara úr fötunum í frosti að vetrar-
lagi og demba sér í næstu á.
Manstu eftir því“.
„Já, ég man vel eftir því. Þeir
hörðustu gerðu þetta, menn eins
og Sigurður Greipsson í Haukadal
og Skúli bróðir minn, sem var
okkar fremstur í íþróttum. Við
tókum svonefndar Mullersæfing-
ar á morgnana, sem nú éru vist úr
tízku; sömuleiðis húðstrokur og
aflæfingar. Að sjálfsögðu höfðum
við ekki bað, en Skúli lét það ekki
aftra sér og velti sér þess í stað
uppúr snjó. Ég var aftur á móti
linur við það. En lyftingar æfðum
við með vagnhjólum á öxli.
Frá uppvaxtarárum okkar er
mér sérstaklega minnisstætt at-
gerfi Skúla bróður míns. Hann
var með hæstu mönnum á vöxt,
vel á sig kominn og vöðvastæltur,
enda afrenndur að afli. Hann
lagði sérstaklega stund á frjálsar
íþróttir, en glímdi líka, synti vel
og engan hef ég séð fimari á
skautum. En þar að auki var Skúli
manna glaðastur á hverju sem
gekk, söngmaður góður, skáld-
mæltur og hafði yndi af bókum.
Hann varð síðar um langt skeið
deildarstjóri hjá Sláturfélagi Suð-
urlands."
„Og hetjurómantík aldamót-
anna hefur fundið mikinn hljóm-
grunn hjá ykkur.“
„Ekki bara hjá okkur, heldur
lika sumum þeim, sem eldri voru
eins og séra Magnúsi föðurbróður
okkar á Torfastöðum, sem var
mikill aðdáandi íþrótta og afreka
bæði að fornu og nýju.
En við Skúli vorum mest í
íþróttum, því við vorum elztir.
Magnús bróðir okkar á nú
læknir í Hveragerði, var líka með,
en Guðmundur bróðir okkar
minna, því hann var þá kominn
utan til náms og Sigurður var
mun yngri. Guðmundur bróðir
minn var ágætur hlaupari, þegar
hann var í Kaupmannahöfn, jafn-
vel í fremstu röð, ásamt Jóni
Kaldal, sem var þar um sama
leyti.
Við höfðum íþróttavöll í
Birtingaholti, þar sem hét Barna-
mói. Það var sléttur blettur og við
bjuggum til stökkgryfju og áttum
stöng, spjót, kúlu og kringlu. Ekki
þarf að því að spyrja að vinnudag-
Urinn var oftast bæði langur og
strangur. En við létum það ekki
aftra okkur. Ég held að foreldrar
okkar hafi litið á þetta með vel-
vilja. Pabbi hvatti okkur hvorki
né latti. Eitt sinn lögðum við
Skúli í það stórræði að hlaupa og
ganga alla leið til Reykjavíkur —
og austur aftur. Ég hef skrifað
dálitinn þátt um þá ferð og það er
bezt að ég láti hann fylgja með.“
„Nú mundi það verða þeim of-
raun, sem eiga þó að teljast á
bezta aldri að komast 100 kíló-
metra á einum degi, nema
kannski þeim einum, scm leggja
stund á þolhlaup. Manstu hvers-
vegna þið lögðuð þetta á ykkur?"
„Það voru áhrif frá Sigurjóni
Péturssyni, þeim mikla garpi,
sem síðar var kenndur við Ála-
foss. Hann var einn af þessum
orðlögðu kraftamönnum og út-
haldsgóður að auki. Sigurjón
hafði hlaupið úr Reykjavik austur
á Þingvöll niður með Sogi og síð-
an suður aftur. Hann hljóp þetta í
áfanga; lagði af stað eftir vinnu i
búð og var kominn aftur, þegar
opnað var um morguninn og vann
til kvölds. Þetta þótti mikið afrek
og við vildum láta reyna á, hvort
við hefðum ekki sæmilegt úthald
lika.
Eitt sinn þegar við vorum yngri,
hafði Sigurjón Pétursson komið
og verið nótt í Birtingaholti,
fylgdarmaður kaupmannsins i
Liverpool. Við þekktum þennan
frækna mann þá af kraftasögum
og sögðum mömmu, að annar eins
garpur væri áreiðanlega búinn að
venja sig af því að sofa undir
sæng. Hann mundi i mcsta lagi
fleygja yfir sig teppi. Mamma
trúði þessu og svo var búið um
Sigurjón í gestaherbergi og að-
eins teppi I stað sængur. Um
morguninn var hann spurður um
það, hvernig hann hefði sofið. Þá
kom í ljós að honum hafði ekki
orðið svefnsamt fyrir kulda;
kappanum gat þá orðið kalt eins
og venjulegum mönnum."
En það var ekki bara hlaupið og
stokkið í Birtingaholti á þessum
árum. Innan dyra átti tónlistin
itök og Móeiður húsfreyja sá til
þess að söngur félli ckki niður.
Það var viðkvæði hennar, þegar
börn hennar vildu gera scr daga-
mun á sunnudögum að hvetja þau
til að syngja og dansa. Og ekki
stóð á henni að taka þátt í þvi.
Séra Sigurður Einarsson f Holti
segir svo um húsfreyjuna í Birt-
ingaholti í formála sem hann rit-
aði framan við endurminningar
Ágústs Helgasonar:
„Móeiður Skúladóttir, kona
Ágústs, var á yngri árum með
hærri konum á vöxt, kúptar hcrð-
ar, en þó ckki lotin. Hún var
svipmikil og mjög fyrirmannleg
og þótti fríð sýnum, yfirbragðið
hreint og failegt. Hréyfingar all-
ar léttar og mjúkar .. .A síðustu
árum gerðist hún lotin og átti þá
erfitt um gang vegna giktar. En
höfðingssvipinn bar hún til ævi-
loka. Hún var létt og glöð í lund
og var auðvelt um að skemmta sér
og öðrum. Hún var orðlögð söng-
kona og söngvin að sama skapi,
hafði söngrödd bæði mikla og
fagra. Bogi læknir Pétursson í
Kirkjubæ, mágur hennar sem
þekkti hana í uppvexti, taldi synd
að lofa henni ekki að fara utan til
söngnáms. Úr því varð þó ekki,
heldur átti ævistarf hennar að
verða í því fólgið að verða hús-
freyja í sveit og tíu barna móðir.“
Móeiður lék á orgel, en það
lýsir tíðarandanum að móðir
hennar ráðlagði Ágúst tengdasyni
sínum að kaupa ekki orgel handa
henni á mcðan þau væru að koma
fótum undir sig. Það mundi tefja
hana frá búsýslunni. En eftir tólf
ára búskap fékk hún orgel.
Helgi: „Það var mikið sungið
heima og mamma var potlurinn
og pannan í því. Hún lærði að
leika á orgel hjá Jónasi Helgasyni
tónskáldi í Reykjavík, bróður
Helga tónskálds. Eftir Jónas er til
dæmis lagið „Viö hafið ég sát“,
sem var mikiö sungið."
„Finnst þér, að móðir þín hafi
staðið í skugga föður þíns?“
„Ekki get ég neitað þvi. Það
hefur farið fyrir henni eins og
fjölmörgum ágætiskonum framá-
manna og athafnamanna, sem
mikið eru i sviðsljósinu. En með
fullri virðingu fyrir framsýni og
dugnaði pabba, þá finnst mér að
móðir mín hafi ekki verið honum
síðri. Kannski þótti mér ennþá
vænna um hana, því hún hafði
þessa óendanlegu blíðu".
„Ágúst í Birtingaholti hefur
sjálfsagt oft verið að heiman að
sinna félagsmálunum“.
„Já, hann þurfti oft að bregða
sér af bæ. Hann var frá upphafi
formaður Sláturfélags Suður-
lands og gegndi því til dauðadags.-
Sláturfélagið hafði í för með sér
ótrúleg umskipti; áður höfðu
bændur orðið að lúta geðþótta
einstakra kaupmanna. En það var
ekki fyrr en komið var langt fram
á þessa öld, að bændur fóru að
rétta úr kútnum.
„Ágúst faðir þinn var frá Birt-
ingaholti. Höfðu forfeður ykkar
kannski búið þar mann fram af
manni?
„Nú búa í Birtingaholti sjöundu
ættliðirnir. Magnús Snorrason frá
Ási var hinn fyrsti, cn nú býr þar
Sjá nœstu 1
síðu