Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Síða 16

Birtingaholt 1926.
Foreldrar Helga, hjónin I Birtingaholti: Móeiður Skúladóttir frá Móeiðarhvoli og
Ágúst Helgason bóndi i Birtingaholti. Myndin af Ágúst er af honum rúmlega
tvitugum, en myndin af Móeiði er tekin á fullorðinsárum hennar.

Brota-
brot
frá
morgni
aldar-
innar
Mannús Sifjurósson ásamt tveim-
ur systkinum sínum, sem hafa
ist þar nýbýli. Afi minn, Helgi í
irtingaholti átti fjóra syni og
aó verður aö teljast óvenjulegt á
eim tíma, að þrír þeirra fóru i
angskólanám og urðu allir prest-
r: Séra Kjartan i Hruna, séra
tuðmundur í Keykholti og séra
Magnús á Torfastöðum, þar til
hann gerðist skólastjóri Kennara-
skólans.
En pabbi varð eftir heima og
var þó áreiðanlega ekki síðri
námsmaður en þeir hinir. Mér
skildist á honum, að fyrr á árum
hefði honum fundizt, að hann
hefði farið einhvers á mis og hann
hefur skrifað um dapurleikann,
sem gagntók hann á haustin, þeg-
ar bræður hans þrír föru í latínu-
skólann, en hann varð eftir
heima. Hann taldi þá víst, að hann
væri svo heimskur, að ekki hefði
þótt ráðlegt að senda hann í skóla.
En afi vildi að einhver bræðr-
anna yrði bóndi og tæki við jörð-
inni. Ég veit líka, að pabbi varð
ánægður með sitt hlutskipti;
bóndaeðlið í honum var svo rikt.
Á hinn bóginn taldi hann sig hafa
haft gagn af samneyti við bræður
sína, sem gengu menntaveginn og
með tímanum varð hann mennt-
aður maður. Hann las það sem
hann hafði gagn af; — eða sér til
nytja, eins og hann orðaði það. En
hann eyddi ekki tímanum í að
lesa bara sé til skemmtunar. 1
æsku lærði hann bökband og batt
bækur sínar sjálfur. Hann keypti
það af bókum og tímaritum, sem
hann kærði sig um og efni stóðu
til. Undir ævilokin átti hann orðið
stórt og gott bókasafn og ég man
vel eftir skápnum hans með
nokkrum bókaflokkum vel
bundnum í gyllt skinnband. Þar á
meðal voru Árbækur Espólíns úr
búi föður hans. Fjölnir allur og
sömuleiðis öll Eimreiðin.Sunnan-
fari, Óðinn, Islendingasögurnar,
kvæðabækur allra höfuðskáld-
anna, Gamla Iðunn og sögur Her-
læknisins. Slðustu flokkarnir
voru mest lesnir af okkur yngri
kynslóðinni og fundust þar mörg
gullkornin.
Allt átti þetta eftir að brenna til
agna í stórbruna, sem varð eftir
andlát foreldra minna árið 1951;
þá brunnu bæjarhúsin til ösku
með flestu, sem í þeim var“.
„Við höfum einhverntíma rætt
um það áður, að líklega hafi verið
meiri stéttaskipting hér á landi
fyrr á öldinni."
„Á því er enginn vafi; það sér
maður núna. Sú stéttaskipting var
ekki bara höfðingjar annarsvegar
og alþýðan hinsvegar. Maður sér,
að hún hefur Iíka verið fyrir
hendi á heimilunum milli húsráð-
enda og vinnufólks. Til dæmis get
ég sagt, að fram á mín unglingsár
tíðkaðist að hverjum manni væri
skammtaður maturinn í skál eða
disk. Þannig borðaði vinnufólkið í
Birtingaholti; þá notaði hver sinn
vasahníf samkvæmt gamla laginu.
Aftur á móti fór mamma með
matinn til pabba inn í herbergi
þeirra, lagði þar á borð og þar
borðuðu þau með hníf og gaffli.
Þarna var stéttaskipting, þótt í
smáu væri, en það var þó alltaf
sami maturin'n hjá húsráðendum
og vinnufólki. Síðar, þegar við
vorum komnir uppundir tvítugt,
fórum við að borða inni hjá for-
eldrum okkar.
Og annað get ég sagt þér til
marks um stéttaskiptinguna. Þeg-
ar foreldrar mínir hófu búkap í
Gelti í Grímsnesi, fluttist önnur
ung kona úr Rangárþingi þangað í
sveitina. Hún var Soffía dóttir
séra Skúla á Breiðabólstað og
hafði gifzt Gunnlaugi Þorsteins-
syni á Kiðjabergi. Þá þötti sópa
mikið af þessum ungu, rangæsku
höföingjadætrum, Móeiði frá
Móeiðarhvoli og Soffíu frá
Breiðabólstað og var til þess tekið
hve glæsilegar þær voru þegar
þær gengu inn eftir kirkjugólfi.
Þá var þar í Grímsnesinu ungur
maður að nafni Guðmundur
Erlendsson, sem síðar varð bóndi
í Skipholti. Hann þótti maður vel
á sig kominn og hafði tamið sér
háttvísi í framkomu. Guðmundur
hefur þótzt skilja, að þarna væru
yfirstéttarkonur og til þess að
vera kurteis, þéraði hann þær.
Síðar, þegar Guðmundur í Skip-
holti og Móeiður í Birtingaholti
urðu sveitungar, hélt Guðmundur
áfram að þéra mömmu, eina
kvenna, nema kannski hefur
hann þérað prestsfrúna.
En svona var þetta; stétta-
skiptingin var til og heima hjá
okkur kom hún helzt fram í
matarvenjum eins og ég hef drep-
ið á. Mamma hafði alltaf það
margar vinnukonur, að hún
þurfti aldrei að standa í störþvott-
um; það gerðu þær. Pabbi gekk
aftur á móti tii allrar vinnu með
piltunum sumar og vetur, hinn
harðskeyttasti til allra verka."
„Þið hafið átt kirkjusókn að
Hrepphólum“.
„Já, og foreldrar mínir fóru
yfirleitt alltaf til kirkju, þegar
messað var þar. Helzt vildu þau
að við kæmum með, en við
bræður þóttum heldur linir í
kirkjusókn og vildum heldur fara
út í móa og þreyta með okkur
íþróttir. Það var venja að
þeir sem fóru til kirkju, kvöddu
alltaf virðulega með handabandi
alla þá, sem eftir urðu heima.
Þegar komið var á bæi, jafnvel á
næstu bæi, var alltaf gengið fyrir
hvern mann og heilsað með
handabandi. En þá var hætt að
heilsa með kossi eins og gert hafði
verið löngu áður í sveitum. Þó
segir pabbi i endurminningum
sínum, að þegar hann bjó í Gelti,
hafi karlarnir í Grimsnesinu
heilsast með kossi. Honum þótti
menn mjög afturhaldssamir þar í
sveit.“
„Mannstu til þess að vinafólk
foreldra þinna kæmi í heimsókn
cins og nú tíðkast, eða þá að þau
færu saman í heimsóknir til góð-
kunningja á öðrum bæjum?“
„Nei, það held ég hreint ekki. Ég
hygg að það hafi varla verið til og
alls ekki í því formi að þau væru
að líta inn hjá kunningjum sínum
að kvöldlagi eins og nú tíðkast.
Það voru aðstæðurnar, sem þarna
réðu. Að fara til bæja var talsvert
fyrirtæki; það kostaði að taka
hesta og varð ekki gert í fljótheit-
um. Auk þess gafst litill timi til
þess; vinnudagurinn var jafnan
langur.
Þótt ekki væri mikið um
kunningjaheimsóknir eftir nú-
tíðarskilningi, kom nánasta
frændfólkið stundum og var nótt I
Birtingaholti; séra Ólafur á Stóra
Núpi og Katrfn kona hans, sem
var systir pabba, og hjónin I
Hruna, séra Kjartan og Sigriður
kona hans. Eftir kvöldmatinn var
þá ævinlega spiluð rúbertuvist og
ég man vel, hvað mikið var hlegið
og skemmt sér við spilin. Á
sumrin var aldrei spilað, enda
mátti samkvæmt gamalli venju
ekki taka upp spil, nema R væri i
nafni mánaðarins. Umgengni við
frær.dfólkið austur í Kirkiubæ
var hins vegar ekki mikil, því
Þjórsá var erfiður farartálmi
og fjarlægðin var mikil.
Á bílaöld er kannski erfitt að
skilja þetta til fulls. Pabbi segir
frá þvi í endurminningum sínum,
að eitt sinn um vetur vildi hann
komast austur yfir Þjórsá að hitta
kærustuna á Móeiðarhvoli. Áin
rann milli skara og mikið ísrek i
henni. Ferjubátur hafði verið
lánaður niður á Skeið og ekkert
að hafa annað en pramma, sem
ferjumaðurinn aftók í fyrstu að
nota. En það varð engu tauti
komið við pabba og fylgdarmenn
hans; þeir voru komnir um borð í
prammann og þá gaf ferjumaður-
inn eftir: Kvaðst ekki nenna að
horfa á þá drepast. En yfir
komust þeir við illan leik.
Séra Magnús, bróðir babba,
hafði lika sótt sér konu að
Móeiðarhvoli; hann gekk að eiga
Steinunni Thorarensen, dóttur
Skúla læknis. Þegar brúðkaupió
fór fram að Móeiðarhvoli í júní-
byrjun, fóru afi og amma, og elztu
börn þeirra. Lagt var af stað
snemma morguns, daginn fyrir
brúðkaupið; ekki nægði að fara
samdægurs. Fjóra hesta þurfti til
reiðar og þann fimmta til að bera
hey, því enginn gróður var þá
kominn og hvergi heytuggu að fá
á leiðinni. Stórrigningu fengu
þau á Iciðinni og Þjórsá var
farin á ferju hjá Króki, en báðar
Rangárnar riðnar í mikilum vexti.
Til Móeiðarhvols komu boðs-
gestirnir seint um kvöldið, illa til
reika. Svona gat verið mikið fyrir
því haft að ná sér í konu.“
„En hvernig gat Ágúst, ungur
maður í Birtingaholti, kynnzt
heimasætunni á Móeiðarhvoli, —
og engar samgöngur þar á milli?
Heldurðu að hann hafi farið í
bónorðsför uppá gamla móðinn?"
„Nei, ég held að óhætt sé að
fullyrða, að sá gamli háttur var
ekki viðhafður þar. Mér finnst
líklegt, að foreldrar mínir hafi
fyrst sézt í brúðkaupsveizlu á
Bessastöðum. Guðmundur föður-
bróðir minn gekk að eiga Þóru
Ásmundsdóttur frá Odda. Ilún
var frænka Gríms Thomsens,
skálds á Bessastöðum og hann tók
að sér að haida brúðkaups-
veizluna. Séra Magnús, bróðir
brúðgumans, gaf brúðhjónin
saman; hann var þá orðinn prest-
ur á Breiðabólstað á Skógaströnd.
Á eftir talaðist svo til, að pabbi
skryppi með honum vestur í eins-
konar orlof, en þá vildi svo til að
Ragnheiður á Móeiðarhvoli og
Móeiður dóttir hennar fóru líka
vestur til sumardvalar og pabbi
segir frá þvi i endurminningum
sínum, að þar felldu þau fyrst
hugi saman. Scm sagt; það var
venjuleg rómantik, en ekki bón-
orðsför uppá gamla móðinn. I ævi-
minningum segir pabbi, að hann
hafi siegist í för með Magnúsi
bröður sínum austur að Breiða-
bólstað í Fljótshlíð í febrúar 1886
og fastnað sér I þeirri ferð Móeiði
Skúladóttur með fullu samþykki
móður hennar. Svona var þetta
haft, gengið beint til verks í fullri
alvöru, ekkert hálfkák, ekkert
flangs.
En þótt þau hlytu svipað
uppeldi á góðum heimilum í sveit,
þá tel ég að foreldrar mínir hafi