Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Blaðsíða 17

Eitt mesta þjóðþrifaverk, sem Ágúst í
Birtingaholti beitti sér fyrir var stofnun
Sláturfélags Suðurlands. Áður hafði
hann beitt sér fyrir stofnun rjómabúa,
sem voru millikafli i búnaðarsögunni. Á
myndinni sést, hvernig hús Sláturfé-
lagsins litu út í upphafi, en höfundur
þeirra var Jens Eyjólfsson bygginga-
meistari, sem byggði mörg falleg hús
og sagt hefur verið frá i Lesbók á þessu
ári. Myndin er tekin á hestvagnatima-
bilinu; bilar ekki komnir til sögunnar.
Egill Thorarensen i Sigtúnum. Um
hann segir Helgi: „Mér þykir Egill svip-
mestur allra þeirra, sem ég hef kyhnzt
hér. Það var svo margt i honum. Hann
var alveg einstakur í persónulegri við-
kynningu, höfðingi heim að sækja og
búinn óvenju rikulegum persónutöfr-
um".
verið talsvert ólík. Mér finnst að
pabbi hafi haft meira frá alþýð-
unni; honum var búsýslan efst í
huga og áhuginn á umbótum var
einlægur. Mamma hafði léttari
skapgerð og við höfum áður
minnst á yndi hennar af söng.
Hún kunni mikið af lögum; það
voru dönsku lögin, sem þá flæddu
yfir landið með aldamótakveð-
skapnum. Þegar við krakkarnir
vorum háttuð, söng hún yfir
okkur fullum hálsi eins og óperu-
söngkona. Hún hafði háa og fal-
lega sópranrödd. Ekki erfði ég
þessi raddga’ði, en sum okkar
gerðu það, til dæmis Magnús, sem
er ágætur söngmaður. En
Sigurður bróðir okkar er án efa
músíkalskastur okkar og ég tel
alveg víst, að hann hafi erft þá
gáfu frá móður okkar. Sigurður
var farinn að semja lög strax eftir
fermingu.
Oddur tengdafaðir minn í
Kegin á Eyrarbakka ólst upp í
Fljötshlíðinni og sagði, að þar um
slóðir hefði löngum þótt talsvert
höfðingjasnið á þeim Móeiðar-
hvolsmönnum. Þeir höfðu marga
til reiðar og fóru greitt. Þegar
mikill undirgangur heyrðist í
Hlíðinni var sagt, að nú væri
annaðhvort jarðskjálfti í aðsigi
eða Móeiðarhvolsbræður á ferð.
Mér hefur alltaf fundizt góð
lýsing á þessu fólki í minningar-
grein, sem þeir séra Jón Thorar-
ensen og Eiríkur Einarsson frá
Hæli skrifuðu eftir mömmu. Þar
segir svo: „Hún hlaut það bezta úr
ætt sinni, en konurnar i henni eru
ljúfar, gáfaðar og elskulegar, en
karlmennirnir margir virkjamikl-
ir brokkarar, sem geta slitið
gjarðir".
’ „Það hefur sennilega verið
minni hætta á, að faðir þinn,
Ágúst í Birtingaholti, sliti
gjarðir. En hann átti hiutdeild að
sérstæðum millikafla í búnaðar-
sögunni og þar á ég við rjóma-
búin.“
„Já, rétt er það. Bæði var hann í
fremstu röð bænda í umbótum á
jörð sinni og í félagsmálum
bænda einnig eins og eldri menn
muna. Og fyrst ég nefni félagsmál
hans, þá hygg ég að honum hafi
ekki þótt vænna um neitt, sem
hann kom á en stofnun rjómabú-
anna. Að þeim var hann upphafs-
maður. Rjómabúin gerðu það að
verkum, að menn tóku að fá
peninga í aðra hönd, en þeir
höfðu varla sést síðan sauðasöl-
unni lauk litlu fyrir aldamót.
Þegar þetta gerðist, varð að flytja
allar vörur að og frá búi á klökk-
um, en smjörkvartélunum varð
naumast komið frá sér á þann
hátt.
Þá gerðist það — og einnig fyrir
forgöngu pabba — að Hreppa-
bændur tóku sig saman um að
gera vagnfæra braut upp öll
Skeið; — frá Flóaveginum, sem
þá var kominn og upp í Hrepp.
Allt var þetta sjálfboðavinna og
engin verkfæri notuð önnur en
skófla kvisl og járnkarl. Og þegar
Friðrik 8. konungur kom til ls-
lands sumarið 1907, voru menn
fengnir á kostnað landsjóðs til að
ryðja vagnbraut upp Hruna-
mannahrepp, um Biskupstungur
til Geysis og áfrarn út með Hlíð-
um, allt til Þingvalla. Svona voru
fyrstu vegirnir lagðir og þarmeð
má segja að samgöngur hafi orðið
til. Ég tel að þessi frumstæða
vegalagning sé eitthvert mesta
framfaraspor, sem ég hef orðið
vitni að, og með þessu var lagður
grundvöllurinn að vagnatímabil-
inu svonefnda, sem stóð næstu 20
— 30 árin, eða allt til þess að
bílarnir leystu þá af hólmi.
Ekki gekk átakalaust að koma
rjómabúunum á laggirnar; skiln-
ingur og áhugi á framförum ekki
allsstaðar fyrir hendi. Pabbi
minnist ekki mikið á þetta i end-
urminningum sinum, en þó eru
þar fáeinar setningar, þar sem
segir svo:
„Ég heyri enn, eftir tugi ára,
fyrir eyrum mér mótbárurnar,
sem menn báru fram, er ég hreyfði
fyrst hugmyndinni um stofnum
félagsskapar um smjörgerð í lík-
ingu við það, sem tiðkaðist í ná-
grannalöndunum. Það þyrfti stór-
fé til áhaldakaupa, engin skil-
vinda væri til, enginn vagn, engir
vegir, miklar tafir mundu verða
frá heyskapnum við að flytja
mjólkina eða rjómann á hverjum
degi til búsins og smjörið viku-
lega til Reykjavíkur".
Rjómabúin voru sérstakur kapi-
tuli í búnaðarháttum eftir alda-
mótin en þau lögðu upp laupana í
fyrra stríðinu sökum breyttra að-
stæðna. Rjómabúið í Birtingaholti
stóð fram til 1916 eftir því sem
mig minnir. En eftir það var lögð
áherzla á dilka og kjötfram-
leiðslu."
„Þú segir að það hafi verið mik-
ill gestagangur I Birtingaholti.
En manstu til þess að móðir þ(n
hafi setið til borðs með gesturn?"
„Nei, þar nefnirðu annað úr tíð-
arandanum, sem hefur breyzt. Þá
tíðkaðist ekki, að húsmóðirin sæti
til borðs með gestum og mamma
var þar engin undantekning. Sá
venjulegi háttur var á hafður, að
pabbi settist inn og ræddi við
gestina, en móðir mín kom með
góðgerðir til þeirra. En hún
blandaði sér lítt í samræðurnar.
Það breytti engu þótt gestirnir
væru nákomnir frændur eða jafn-
vel bræður hennar."
„En var heimilið í Birtingaholti
að einhverju leyti sérstakt?"
„Þó ég segi sjálfur frá, þá hygg
ég að svo hafi verið. Það var frá-
brugðið venjulegum sveitaheimil-
um og það lá í því, að hjá okkur
mættist gamli og nýi timinn meira
en annarsstaðar. Víða ríkti gamli
tíminn þá einn og óskiptur á sama
hátt og verið hafði frá ómunatíð.
Leyfar gamla tímans birtust hjá
okkur í þessu gamalkunna bað-
stofulífi, þar sem unnið var af
kappi og einhver tók að sér að
lesa. Þarna i baðstofunni í Birt-
ingaholti voru rakaðar gærur og
fléttuð reipi og unnið að tóvinnu.
Heimilið var stórt; um 25 manns á
sumrum og 20 á vetrum. Sama
vinnufólkið var í Birtingaholti ár-
um saman og sumt ævilangt. Til
dæmis um kaup og kjör vinnu-
fólks má geta þess að uppúr alda-
mótum kostaði kvensöðull 30
krónur, en árskaup vinnukonu
var þá 25 krónur.
En jafnframt þessu var pabbi í
fararbroddi í öllu sem við kom
vélanotkun og ræktun. Hann
eignaðist fyrstu sláttuvélina í of-
anverðri Árnessýslu — það var
árið 1904.
Túnið var að mestu slétt, en
óslægt vegna ágalla fyrstu sláttu-
vélarinnar. Verksmiðjan lagfærði
síðar þá ágalla. En pabbi átti þá
og nytjaði Brúnavallakot á Skeið-
um, sem var góð heyskaparjörð;
fékk þaðan kúgæft hey og þar
varð sláttuvélinni komið við. Hey-
fengurinn frá Brúnavallakoti var
reiddur á klökkum allar götur
upp að Birtingaholti og tók þrjá
klukkutima að fara hvora leið.
Stundum var borið á uppundir 30
hestum. Þá fór pabbi um klukkan
þrjú að nóttu og tíndi saman láns-
hesta af bæjununt til viðbótar vió
eigin hestakost. Þá var ntiðað við
að geta lagt af stað um fótaferðar-
tíma. Seinna var allt flutt á vögn-
um; fimm kaplar hafðir á hverj-
um og venjulega flutt á fimm
vögnum.
Nú er það gamalt fólk eitt, sem
man eftir engjaslætti. Hann er að
gleymast þjóðinni. Ég man fyrst
eftir mér á engjum um aldamótin;
venjan var að við krakkarnir fær-
um að standa á engjum meó fólk-
inu átta til tíu ára gömul. En við
fengum að sofa framundir dag-
mál.
Þá var í gildi sú gamla og fasta
venja, að allir borðuðu úr sömu
matarfötunni. Fólkið settist á
þúfnakolla umhverfis skyrdall,
baunafötu eða grautarfötu, sem
flutt var að heiman til okkar á
engjarnar. Það var fyrst á öðrum
tugi aldarinnar, að til komu disk-
ar handa hverjum og einum, — og
þóttu fordild fyrst, en látið gott
heita.
En það er ekki hægt að minnast
þessara tíma án þess að engjarnir
komi þar við sögu. Hjá okkur var
langt á engjar og farið ríðandi til.
og frá. Oft var ævintýri sem ekki
gleymist að ríða heim af engjum á
kvöldin. Við vorum mörg og ung,
niikið sungið og oft með öllunt
röddunt og liklega hefur það
hljómað þokkalega. Grun hef ég
um, að nágrannafólkið, sem einn-
ig var á heimleið í rökkrinu, hafi
hlustað eftir ómnum í kvöldkyrrð-
inni. Á þessum stundum mun ein-
hverntíma hafa orðið til hjá Sig-
urðí bróður okkar:
„Það var um kvöld eitt
að Kötu ég mætti
hún var að koma af
engjunum heim.
Það var í ágúst að
áliðnum slætti,
og nærri aldimmt á
kvöldunum þeim.“
Og svo framvegis. Þetta heyrist
raulað jafnvel framá þennan
dag.“
„Já, þetta hefur verið sambland
af bliðu og stríðu og margar
skemmtilegar stundir þrátt fyrir
ailt. En mikla fyrirhyggju hefur
þurft til að sinna öllum þörfum
svona stórheimilis?"
„Það var hvorttveggja, að mikið
þurfti til heimilisins og mikla fyr-
irhyggju. Eftir því sem nú tíðkast
mun fæðið hafa verið nokkuð ein-
hliða. Þar bar langsamlega mest á
mjólkurmat og saltmeti, kjöti og
fiski. Nýmeti var hinsvegar að-
eins til í skantman tíma á haustin
og aldrei siður að skera sauð i
jólamat eins og sumstaðar mun
hafa tíðkast. 1 sambandi við jólin
er mér sérstaklega minnisstæð ár-
leg athöfn, sem ævinlega fór fram
svo sem viku fyrir jól. Það var
þegar móðir okkar steypti kertin.
Þá var látið heitt vatn i bullu-
strokk og bráðinni sauðatólg hellt
þar ofaná. Vatnið gegndi því hlut-
verki að halda tólginni bráðinni.
Búnir voru til kveikir eða rök úr
svonefndu ljósagarni og þeim dif-
ið í tólgina þar til gildleikinn var
nægur. Fyrst og fremst bjó
mamma til sérstök jólakerti
handa öllum á heimilinu; þaö
voru stór og myndarleg kerti, —
kölluð strokkkerti og um leið bjó
hún til dása, en svo voru nefnd
smákerti, sem þægilegt var að
hafa til að bregða upp ljósi.
Þetta var ekki öðruvisi en gerð-
ist á bæjum. Hinsvegar var eitt í
Birtingaholti, sem ekki var venju-
legt. Þar á ég við, að á kvöldin sat
pabbi a-ði oft við skriftir. I endur-
minningum sinum nefnir hann
santlals 208 menn, sem hann
skrifaðist á við og átti sjálfur 1926
bréf frá þeim. Á siðari árum sin-
um gerði hann sér það til skemmt-
unar að fara yfir bréfasafn sitt og
segir svo í endurminningum sín-
um: „Enga tölu hef ég haft á þeim
bréfum, sem ég hef skrifað þess-
um mönnum á móti, en ég býst við
að þau hafi ekki verið færri, því
að ég gerði mér það að óbrigðulli
venju að svara bréfum“.
En þrátt fyrir erfiðið entist
pabbi vel og gekk bæði að úti-
vinnu og skriftum, þegar hann
var kominn-á níræðisaldur. Hann
var að upplagi mikill þrekmaður,
en aldrei lagði hann stund á
iþróttir, — enda voru þær ekki til
nema sem hugtak í hans ung-
dæmi. Öll umhugsun snerist unt
vinnuna; það mátti ekki tefja sig
nokkra stund á neins konar
óþarfa — slik var vinnukergjan.
„En svo átti það fyrir þér að
liggja að starfa f meira en þrjá
áratugi með Agli Thorarensen við
kaupfélagið á Selfossi. Hvenær
kynntistu Agli fyrst?“
„Það ntun hafa verið á bænda-
námskeiði viö Þjórsárbrú voriö
1913. Hann var þá aðeins 16 ára
gamall og átti heima í Kirkjubæ.
Við vorum frændur; Grímur faðir
hans i Kirkjubæ var móðurbróðir
ntinn. Ég man vel eftir Agli á
þessu námskeiði, þótt ekki væri
hann eldri. Mér virtist hann þá
frískur strákur og óprúttinn. Sið-
ar, eftir að Egill hafði ætlað sér aö
verða skipstjóri en fengiö berkla
og orðið aö hætta á sjó, setti
hann upp verzlun við Ölfusá og þá
voru ekki önnur hús þar en
Tryggvaskáli, Ilöfn, gantla banka-
húsiö og Sigtún, þar sem Egill var
með búðina.
Ég hafði verzlað við kaupfélag-
Framhald á bls. 22