Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1977, Síða 12
Þorsteinn
Einarsson
íþróttaf ulltrúi:
sér fyrir á hinum nýja stað,
sendir Jökull til hans menn til
þess að ráða Finnboga af dögum.
Sá fyrri (Þorgrímur) var garð-
hleðslumaður duglegur. Tók
Finnbogi hann til sín og lét hlaða
garða.
Hinn siðari sendimaður Jökuls,
Þorbjörn, er sláttumaður mikill.
Báðir þessir sendimenn eru
látnir ráðast á Finnboga er hann
lætst sofa. Verða í bæði skiptin
harðar sviptingar sem ljúka með
þvi að Finnbogi hefur þá undir
þ.e. í óhagræðisaðstöðu og deyðir
þá.
Þessar tvær siðustu frásagnir
um fangbrögð í sögu Finnboga
greina frá fangi vopnlausra
manna upp á líf eða dauða.
Niöurstöður:
Tvenns konar til-
gangur fangbragða.
Hér hafa verið dregnar út úr
Glæsileg glfma. Hér gifma þeir Guðmundur Ágústsson frá Hróarsholti
og Gfsli Guðmundsson frá Hurðarbaki f Flóa.
lifir á, og þá einnig af meðferð
þess fólks, sem varðveitt hefur
sagnirnar.
„Fang“ og „Glíma“.
Athugum því í -ljósi þessa orðin
„fang“ og „glíma“, „taka fang
við“ og „að glima“.
í Snorra-Eddu, sem talið er að
Snorri Sturluson hafi lokið við
um 1220, er lýst viðureign Þórs i
höll Útgarða-Loka við Elli kerl-
ingu. Hér er frásagnarefni sótt
aftur i forneskju. Snorri lætur
Þór mæla svo í reiði sinni í veiztu,
sem honum er gert til skemmtun-
ar: ..gangi nú til einn hverr ok
fáisk við mik; ...“, en hann lætur
Þór eigi segja og glfma viö mig
eins og höfundur Finnbogasögu
myndi hafa gert. Þar sem höfund-
ur Finnbogasögu lætur Hákon
jarl segja: „Hér er, Finnbogi, pilt-
ur einn, er þú skalt glíma við“, þá
lætur Snorri Útgarða-Loka segja
við Elli fóstru sína: .. að hon
skal taka fang við Ása-Þór“, og
Þáttur úr þróunarsögu hinna
íslenzku fangbragða — glímu
Eins og fyrr segir gripu þeir
Jökull og Bersi vopn sín, eftir
byltu Jökuls og vilja ráðast á
Gunnbjörn. Úr þessari atför
verður eigi, vegna þess, að aðrir
halda þeim. Þegar Gunnbjörn ríð-
ur heim, er setið fyrir honum af
þeim Jökli og Bersa. Jökull ávarp-
ar Gunnbjörn þannig, er þeir hitt-
ast: „Skal nú vita, hvárt þú ert
betr vápnfimr eða glfmufærr.“
Vegna þess hvernig höfundur
notar orðið „glíma“ f riti sínu um
óskipuleg áflog jafnt sem fang-
brögð, þar sem lífið er að veði, er
eigi unnt að taka þessa ágætu
setningu, sem sönnun þess, að
Gunnbjörn og Jökull hafi fengist
við hvorn annan að Hvammi í
glfmu — og þó skal þetta talinn
hlekkur í röksemdakeðju að fang-
brögð með föstum tökum, þar sem
önnur höndin hafi betra tak og
voru höfð til skemmtunar og
leiks, nefndust glíma og sá sem
frækinn var í þeirri fþrótt gleð-
innar var talinn glímufær.
Finnbogi kemur syni sinum til
hjálpar og síðar, er Finnbogi
hefur vegið Bersa og hann hefur
lif Jökuls undir sverði sínu, koma
að bræður Jökuls, en vinir Finn-
boga, og skilja þá.
Verða þessar viðsjár milli
þeirra Jökuls og Finnboga til
þess, að Finnbogi verður enn að
flytja til annars héraðs.
Tvennar viðureignir
vopnlausra manna
Þegar Finnbogi hefur komið
einni Islendingasögu fangbragða-
lýsingar. Sagan er að vísu talin
ein þeirra ómerkari. Höfundur
hennar skráir á 14. öld þó lýsing-
ar á fangbrögðum eins og honum
eru þau þá kunnug og hefur á
þeim nokkurn mismun. Þessi mis-
munur mun vart vera tilviljun ein
eða til þess að gagna þræði sög-
unnar, heldur minning sú um
forn fangbrögð, sem lifir með
þjóðinni í sögum eða sögnum og
jafnvel kunnugleiki höfundar á
fangbrögðum samtíðar hans og
eru þá kölluð glíma.
Þennan mismun lýsinga fang-
bragðanna má flokka niður þann-
ig:
1. Fangbrögð til skemmtunar eða
leiks:
1. skipulagslaus áflog eða tusk,
t.d. viðureign Finnboga við
griðkonur.
2. bundin reglum — 2 eða 3 lotur
— t.d. viðureign Gunnbjarnar
og piltsins hjá Bárði bónda i
Noregi; viðureign Gunnbjarn-
ar og Jökuls i Hvammi (ákveð-
in tök og reglur, sem eru
brotnar)
Undir þetta mætti einnig fella
viðureignir á sundi (fang-
brögð i vatni eða sjó): Viður-
eign Finnboga við björninn,
sem er samstofna viðureign
þeirra Ölafs konungs Tryggva-
sonar og Kjartans Ölafssonar í
ánni Nið.
II. Fangbrögð upp á lff og dauða.
1. hryggspennutök (föst tök) t.d.
viðureign Finnboga við Moð-
skegg og viðureign Finnboga
við sendimenn Jökuls: viður-
eign Finnboga við björninn.
2. laus tök og fanghella — allra
taka og bragða neytt. t.d. við-
úreign Finnboga við blámann
hjá Hákoni jarli og við Alf.
1 mörgum Islendingasögum er
getið fangbragða. Sögurnar eru
ritaðar á tímabilinu um 1200 og
fram á 15. öld og lýsa atburðum
sem eiga að gerast á 10. og 11. öld.
Sögurnar eru taldar misjafnlega
áreiðanlegar. Finnboga saga
ramma er talin vera rituð undir
áhrifum riddarasagnastílsins eða
ævintýranna. Hvað, sem sann-
leiksgildi sögunnar í heild líður,
þá er ljóst að söguritarinn hefur
spurnir af fangbrögðum eða eins
og álitið er um tilkomu ísiend-
ingasagna, að höfundar þeirra
skrá munnmælasagnir, sem þeir
raða saman. Hafi atburðir þeir,
sem sögnin greinir frá, raunveru-
lega gerzt, breytist framsetning
hennar í munni og minni kynslóð-
anna i samræmi við viðhorf
þeirra og aldarhátt. Sammerkt
mun það Finnboga sögu ramma
og hinum Islendingasögunum, að
hún mun samin um sagnir, sem
lifa á vörum fólksins og knýja
höfund sögunnar að færa í letur.
Frásögnin mótast því af viðhorfi
höfundar og þess tima sem hann
líklegast er, að þau Elli og Þór
eigist við I fangbrögðum með föst-
um tökum og beiti brögðum (sbr.
„leitaði hon nú bragða") og sá er
fær hnésig telst fara halloka, en
þó ekki fallinn.
Færðar eru líkur að því, að
Snorri sé höfundur Egils sögu
Skallagrímssonar, sem talin er rit-
uð 1220—30. Höfundur segir svo
á einum stað:, „Egill var mjök at
glfmum" (kafli 40). Er Egils saga
talin ein af elztu sögunum.
1 Gunnlaugs sögu ormstungu
(kafli 10) er notkun orðanna
„fang“ og ,,glíma“ athyglisverð.
Um bóndason, Þórð að nafni, sem
þeir Gunnlaugur og kaupmenn
hitta fyrir á Melrakkasléttu, er
sagt: „Hann gekk i glímur við þá
kaupmennina...“, og þar sem far-
mönnum gekk illa við hann, „þá
var komit saman fangi með þeim
Gunnlaugi", og svo er þeir hitt-
ust:...tóku þeir til glímu“.
Þó okkur nútímamönnum virð-
ist vera ruglingur á heitunum
fangbrögð (fang) og glíma hjá
sagnariturunum, þá er þó eitt
sammerkt, að þegar viðureignir
eru framkvæmdar til leiks eða
skemmtunar, þá nota þeir fleir-
töluorðið glfmur. Dæmi úr hinum
merkari sögum. Egils saga (40.
kafli): „Egill var mjök at glfm-
um“. Grettis saga (72. kafli): „Þá
töluðu til sumir menn ungir, at
veðr væri gott ok fagrt ok nú sé
gott að hafa glfmur og skemmt-
un“.
I Finnboga sögu er nafnorðið
Hjá sumum þjóðflokkum f Afrfku tfðkast fangbrögð meðal kvenna og
er upphafsstaðan eins og hér sést.