Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1978, Blaðsíða 8

EINAR JÖNSSON FRÁFOSSI
Til hægri: Kötlugosid 1918. Hér fjallar Mýrdælingurinn
um efni sem honum er hugstætt. Myndin er máluð með
vatnslitum og hangir uppi í Norrænu eldfjallastöðinni í
Háskóla Islands. Að neðan: Konungshúsið við Geysi og
bærinn í Haukadal nokkru innar. I baksýn er Bláfell,
sem listamaðurinn hefur le.vft sér að breyta nokkuð í
lögun og enn fjær sjást tindar Kerlingafjalla.
1898 og muni hann einnig hafa
málað leiktjöldin. Á öðrum stað í
bókinni er þess getið, að Einar hafi
málað fortjaldið fyrir leiksviðinu, og
mun það hafa verið notað um margra
ára skeið Orðrétt segir: „Tjaldið var
mikið málverk af eyjunum á Skaga-
firði, gert af málaranum Einari Jóns-
syni. Hafði fólk gaman af að horfa á
tjaldið, meðan beðið var eftir að sýn-
ingar hæfust. Það var fest á tvö
trékefli, annað að ofan og vafðist það
upp á það, hitt að neðan og dró það
tjaldið niður. Voru miklir skruðningar,
þegar tjaldið féll, því að oftast var
kaðlinum sleppt lausum, svo að það
félli sem skjótast".
Og sem vænta mátti mundi
Haraldur Björnsson leikari frá Veðra-
móti í Gönguskörðum mæta vel eftir
þessu leikhúslistaverki Einars. í ævi-
sögu hans, sem Njörður P. Njarðvík
færði i letur, stendur: „Fyrstu leiksýn-
inguna sá ég í Góðtemplarahúsinu á
Sauðárkrók, þegar ég var átta ára
gamall (1899). Við krakkarnir á
Veðramóti fengum alltaf að fara á
„leikina" svokölluðu, sem sýndir voru
almenningí í sýslufundarvikunni er
síðar hlaut nafnið sæluvika. Það var
gamli Skugga-Sveinn sem sýndur var
og ég held að ég hafi aldrei orðið fyrir
jafnsterkum áhrifum á leiksýningu.
Þarna var leikið svo á ímyndunarafl
barnsins að ég gleymdi gersamlega
stund og stað. Fortjaldið hafði málað
Einar Jónsson málari og sýndi útsýn-
ið út Skagafjörð og til hafs. Sólin var
að hniga til viðar. Mér fannst þetta
dásamlega fallegt enda var hrifnæm-
ið þá ekki kæft af hinni köldu, næst-
um ósjálfráðu gagnrýni hugans, sem
hefur spillt hæfileikum nútímamanns-
ins til að njóta listar. Nú á allt að vera
kalt, ópersónulegt og „skynsamlegt"
og sérhver hlýjuvottur tilfinninganna
er afgreiddur sem tilfinningasemi eða
væmni. — Við sátum þarna á
fremsta bekk börnin og horfðum hug-
fangin á þetta stórkostlega fortjald.
Svo var tjaldinu rúllað upp eins og
vera ber því það á aldrei nokkurntíma
að draga tjald til hliðar í leikhúsi eins
og gert er í Þjóðleikhúsinu. Það er
hrein smekkleysa. Það á að lyftast
hægt og tignarlega upp af sviðinu og
algerlega hljóðlaust. Það gerði það nú
raunar ekki þarna. En upp fór það
samt og leikurinn hófst."
Svipað og sama verður uppi á
teningnum eftir að Einar flyzt búferl-
um til Akureyrar. Og því til sönnunar
er viðtal, sem Elin Pálmadóttir blaða-
maður átti við Ósvald Knudsen kvik-
myndara og birtist í Morgunbl. 19.
okt. 1 974. Þar segir: „Eg er ekki frá
því, að þessi áhugi á ferðalögum upp
um fjöll hafi vaknað þegar Skugga-
Sveinn var leikinn á Akureyri, senni-
lega 1906—07, svarar Ósvaldur
spurningunni um það, hver hafi orðið
kveikjan að þessu. — Þá lék pabbi
Grasa-Guddu og ég fékk að fara í
leikhúsið. Komið var að grasaferðinni
i leikritinu og tjaldið var dregið upp.
Annað eins hafði ég aldrei séð. Sól
skein í heiði, víðsýni óendanlegt og
hvítir jöklar lokuðu sjóndeildarhringn-
um. Eg hafði aldrei séð aðra eins
fegurð, og ég er ekki frá því, að þetta
hafi verið kveikjan að þessari ástríðu
minni í ferðalög. Ég man eiginlega
ekki eftir öðru úr þessari leiksýningu
á Skugga-Sveini. Það segi ég kannski
ekki alveg satt, þvi hún Ásta í Dal
þótti mér yndisleg. Ég hef oft séð
Skugga-Svein síðan, en enginn hefur
getað farið í fötin hans Einars Jóns-
sonar málara, sem gerði grasasenuna
á Akureyri. Ætli annar eins málarí hafi
nokkru sinni verið til eða önnur eins
leikkona og hún Rúna í Gilinu, sem
lék Ástu í Dal. En ef til vill væri
viðhorf mitt þó breytt núna".
Þetta hefur að líkindum verið síð-
asta vetur Einars nyrðra, og hefur
hann þá ekki gert endasleppt framlag
sitt til norðlenzkrar leiklistar. Þarna er.
svo að sjá, að hann hafi átt sinn þátt í
að kveikja áhuga hjá tveimur snilling-
um, hvorum á sinu sviði, Haraldi
Björnssyni og Ósvaldi Knudsen.
Syðra varð Einar svo lengi atkvæða-
mesti leiktjaldamálari Leikfélags
Reykjavíkur.
Áður en skilið er við Norðurlands-
dvöl Einars má gjarnan nefna atriði,
sem koma fram hjá Kristmundi
Bjarnasyni i Sögu Sauðárkróks: „Ein-
ar Jónsson var góður hagyrðingur og
mjög hraðkvæður, iþrótta- og fjalla-
maður mikill, og glæddi hann áhuga
Sauðkrækinga á íþróttum".
Reykjavíkurárin
Þegar til Reykjavikur kom, keypti
Einar Jónsson fremur nýlegt timbur-
hús með risi, ekki stórt að flatarmáli.
Það stendur enn á sinum stað við
Skólavörðustíg og er nr. 27. Á meðan
Einar var lífs og lengur þó, gekk það
undir nafninu „Hús málarans", og
raunar væri það réttnefni enn i dag,
þvi að þarna býr sonur hans, Hjalti
málarameistari, f. 1904 á Akureyri.
Hann kvæntist Sigríði Sveinbjörns-
dóttur, en þau hjónin slitu samvistum
1943.
Einar og I ngibjörg kona hans
eignuðust alls fimm börn. Tvö þeirra
dóu kornung, en hin komust til full-
orðinsára. Elzt barnanna var Ragn-
hildur, f. 1893, áður en foreldrar
hennar gengu i hjónaband. Hún gift-
ist Bjarna Jónssyni verkstjóra í vél-
smiðjunni Hamri. Ragnhildur andað-
ist 1973. Yngri sonur Einars málara
var Gunnar vélfræðingur, f. 1907.
Hann var kvæntur Þóru Borg leik-
konu en lézt af slysförum eftir
skamma sambúð þeirra hjóna árið
1942.
í Reykjavík stundaði Einar húsa-
málun sem áður, þ.á.m. listrænar
skreytingar innanhúss. Einnig fékkst
hann ætið talsvert við að mála myndir
og hélt tvisvar sinnum minniháttar
sýningar á þeim. En sjaldan er ein
báran stök. Aftur varð hann fyrir
þeirri hremmingu að missa mörg mál-
verk sín í bruna. Þegar Hótel Reykja-
vik brann árið 1915, voru þar
geymdar allmargar myndir hans, vart
faérri en 20 stór málverk, sem fengin
höfðu verið að láni til að skreyta sali
ogvar á hótelinu brunanóttina.
Einarfrá Fossi rannsakaði islenzkan
leir með litagerð i huga, liklega hvað
fyrstur íslenzkra manna, og leitaði
hann lengi fyrir sér i þeim efnum.
Málaði hann allmargar mynda sinna
úr þessum islenzku leirlitum, og eru
sumar þeirra til enn i dag Virðast
litirnir hafa staðizt vel tímans tönn.
Seinna munu aðrir málarar hafa farið
eittfivað inn á þessa braut, en hvort
þeir hafa komizt að forskriftum Einars
skal ósagt látið. Kannski getur ein-
hver gefið upplýsingar um það.
A.m.k. er þetta merkilegt atriði, sem
vert er að kanna og gera sem itarleg-
ustu skil.
í grein i Málaranum (timariti Mál-
arameistarafélags Reykjavikur) 1957