Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 3

^JSt
Þannig leit hinn verðandi hugsuður út
8 ára. Þeim til hughreystingar, sem
eiga seinþroska börn, má benda á, að
drengurinn Albert þótti seinn til máls
og var ekki einu sinni læs á níunda ári.
Albert Einstein ungur niuður ok ekki
sérlega efnilegur. Hann þótti slá slöku
við nám og lærifeður hbfðu ekki mikið
álit á honum. Að námi loknu fékk hann
vinnu sem „þriðja flokks sérfræðingur"
á einkaleyfaskrifstofu í Bern.
staöreynd, aö Einstein voru veitt Nób-
elsverölaun fyrst árið 1921 , sextán
árum eftir útgáfu afstæöiskenningarinn-
ar og án þess aö mikiivægi þeirrar
uppgötvunar væri sérstaklega umtalaö.
Verðlaunin voru veitt aöallega fyrir
rannsóknir á fótónunum fyrrnefndu.
Margt hefur verið ritaö um afstæðis-
kenninguna og veröa henni síst af öllu
gerö tilhlýöileg skil hér. En viö skulum
staldra viö hornsteina hennar og reyna
aö gera okkur grein fyrir hinni gífurlegu
byltingu sem hún olli.
Fyrst og fremst grundvallaöi Einstein
sköpun sína á þeirri tilgátu aö Ijóshraö-
inn væri fastur stuöull. Michelson og
Morley höföu mælt þennan hraöa, sem
svarar til aö Ijósiö gæti fariö átta hringi
umhverfis jöröina á sekúndu hverri við
yfirborö. Tilgátan um fastan hraöa
Ijóssins ásamt tilgátunni um eöli viö-
miöunarkerfa leiddi til þess aö hiö
sígilda þrívíöa rúm fékk nýja fræöilega
vídd, tímann. Og eftir því sem hraöi
hluta nálgast Ijóshraöann meir, þeim
mun meira áberandi veröur þessi fjóröa
vídd.
Þetta voru viökvæmir strengir sem
Einstein snerti. Tíminn er svo sam-
gróinn lífi manna, aö erfitt var aö sætta
sig við aö hann hlyti sérlegum lögmál-
um; væri dyntóttur og teygjanlegur.
Menn léku sér aö alls kyns mótsögnum
sem hægt var aö leiöa af Lorentz-líking-
unum fyrir afstöðu tíma, rúms og hraöa.
Eitt skemmtilegt dæmi er sagan af
tvíburabróðurnum sem geystist út í
geiminn og var fjarverandi í ár, en sneri
heim aftur og kom aö bróöur sínum
öldungi á grafarbakkanum! (þessi mót-
sögn á sér reyndar rangar forsendur því
aö um hrööun er aö ræöa).
Afstæöið sjálft var svo fjarri hinum
„hversdagslega veruleika" aö ekki bætti
úr skák fyrir vinsældir kenningarinnar.
Ein sérkennileg og sönn „mótsögn"
væri t.d. aö gera ráö fyrir aö geimfarinn
fyrrnefndi gæti frá glugga geimfars síns
séð Skaftárelda geisa um leiö og
skákeinvígiö fór fram í Reykjavík! Þetta
væri hægt aö setja upp með því aö
aölaga nokkrar breytistæröir í Lorentz-
líkingunum. Þó væri mismunurinn fólg-
inn í því aö geimfarinn yröi ekki
sammála fastalandsbúum um fjarlægö-
ina á milli Skaftár og Elliöaánna!
Samkvæmt afstæöiskenningunni er
„fortíð" og „framtíð" háð athuganda,
hraöa hans og afstæöum fjarlægöum.
Ástæöan fyrir því hversu þessi síöasta
saga er „óhugsandi" er að hraöi og
hraöamörk okkar hversdagslega veru-
leika eru aöeins örbrot af Ijóshraöan-
um. Hljóöfrá þota í samanburöi viö
Ijóshraöann er eitthvaö ámóta hlutfall
og hægfara snigill í samanburöi viö
þotu. Þannig er skynjunarhæfni manna
takmörkuö- af þeim fjarlægöum og
þeim hraöa sem þeir búa viö.
En þar kom þó aö afstæöiskenning-
una var hægt aö sanna aö einhverju
leyti meö tilraunum. Einstein hafði meö
útreikníngum sínum komist aö því, aö
Ijósgeisli bognar í nálægö massa. Þetta
voru meöal annarra niöurstaöa al-
mennu afstæöiskenningarinnar 1916.
Vegna þess hversu bognunin var lítil
þurfti híminhnetti til þess aö sanna
tilgátuna. Tilraunir leiddu í Ijós sanngildi
Ijósbognunarinnar. Annaö atriöi var sú
staöreynd aö braut Merkúrs um sólu
fylgdi ekki alveg þeim niöurstööum sem
newtonska aflfræöin geröi ráö fyrir.
Almenna afstæöiskenningin, sem var í
senn djúp og fagurfræöilega hönnuö,
gerði ráö fyrir breytingu frá fyrr útreikn-
aöri braut og leiörétti haná.
Þegar þetta er ritaö eru vísindamenn
við Massachusetts háskóla, sem skoð-
aö hafa tvístirni í himingeimnum sann-
færöir um, aö þeir hafi fundiö dæmi um
þyngaraflsbylgjur, sem Einstein reyndi
aö gera grein fyrir meö almennu
afstæöiskenningunni. Það var síðasta
stórátakiö sem hann tók sér fyrir
hendur. Einstein var sannfæröur um aö
þyngdarsviö og rafsegulsviö væru sam-
ofin fyrirbrigöi. Sú kenning hefur verið
nefnd sameinaöa sviöskenningin.
Um óbeinu áhrif afstæöiskenningar-
innar er ekki hægt aö fjalla eins
örugglega. Víst er að heimspeki, listir
og listsköpun fóru ekki varhlutann af
þessum hræringum í vísindunum. Af-
stæöiö endurspeglaöist víða í bæði
tónlist og myndsköpun. Atómöldin á
rætur sínar í orku-massa-jöfnu Ein-
steins; við komum að þeim þætti síðar.
Á íslandi ortu menn „atómljóð" — og
nafniö kannski helst gefiö til kynna aö
fornu Ijóöformi var splundraö. Steinn
Steinarr, „atómskáldiö" var heillaöur af
hinu nýja viöfangsefni vísindanna og gaf
því fagurfræöilegan blæ í Ijóöi sínu
TÍMINN OG VATNIÐ:
... Og tíminn er eins og mynd
sem er máluö af vatninu
og mér til hálfs ...
Og dularfullir eiginleikar rúmsins:
... A hornréttum fleti
milli hringsins og keilunnar
vex hiö hvíta blóm dauöans ...
Tíminn er afstæöur, jafnvel kyrr eins
og hér:
... Og líf mitt stóð kyrrt
eins og kringlótt smámynt
sem reist er upp á rönd ...
Áður en við hverfum frá þættinum
um áhrif kenningarinnar er ekki hægt
aö láta ógetiö, aö meö henni opnaöist
ný vísindagrein, alheimsfræöin, sem
beitir aðferöum almennu afstæöiskenn-
ingarinnar á alheiminn og leitast viö aö
svara áleitnum spurningum um fyrir-
brigöí eins og endanleika, aldur og
útþenslu hans. Túlkun á geisiun frá
fjarlægum sólkerfum rúmsins væri
óhugsandi án þeirrar vitneskju sem í
kenningunni felst. Með alheimsfræöinni
varö 20. öldin landafundatími og öld
kortlagninga á ný eins og þegar skip
Magellans kortlögöu jöröina, sem einu
sinni var „alheimur" mannkyns.
Sjálfur haföi Einstein mikil afskipti af
þjóöfélagsmálum seinni hluta ævinnar.
Hann trúöi því að aðeins yrði jafnvægi
þjóöfélagslega ef menn fylgdu rökfast
einföldum forsendum, og sannleikurinn
var honum mikilvægur í mannlegum
samskiptum. Einstein naut mikils álits
og orö hans voru nánast lög. Þetta olli
því aö félagasamtök og hagsmunahóp-
ar sóttust eftir honum sem eins konar
skrautfjööur til þess aö helga málefni
sín. Stundum gekk þetta of langt.
Einn lífsþáttur olli Einstein nokkrum
áhyggjum og hefur eflaust valdiö hon-
um vissri sjálfsásökun. Þetta var atóm-
sprengjan, sem á sínar dýpstu fræöi-
legu rætur í efnis-orku líkingum Ein-
steins. Afskipti hans af atómsprengj-
unni voru fólgin í bréfi sem hann sendi
Roosevelt Bandaríkjaforseta aö áeggj-
an Fermis og fleiri þekktra vísinda-
manna, þar serri hann varar viö þeirri
hættu aö Þjóöverjar gætu hagnýtt sér
þá þekkingu sem eðlísfræðingar höföu
á hugsanlegri keðjuvirkni,— spreng-
ingu.
Bréfiö átti ríkastan þátt í aö hafist var
handa viö gerð sprengjunnar. Mikiö
hefur veriö deilt á þessa gjörð Einsteins
og þykir sumum bréfiö vera blettur á
ferli hans. Eitt er víst aö sprengjan haföi
sterk áhrif á hann þegar honum voru
flutt tíðindin 6. ágúst 1945.
Eftir aö hafa lifaö landflótta vegna
gyöinglegs uppruna síns varö Einstein
bandarískur ríkisborgari 1940. Hann
1 lamhald á bls. 14.
©