Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1979, Blaðsíða 5

í sáttmálanum liggur, og jafni henni viö
skoðunarmáta vorra tíma, þá er hún
sú, aö þar skal vera einn konúngur, ein
erföalög konúngsættarinnar, visst
ákveöiö gjald árlega til konúngsborös,
en aö ööru leyti innlend lög, nema
Ræðaá
Þjóðfundi
íslendingar höföu mikinn við-
búnað vegna stjórnlagaþings-
ins sem koma skyldi saman
1850, en dróst um eitt ár vegna
Slésvíkurstríðsins. Danir komu
úr því sem sigurvegarar. Dana-
veldi var borgið um stund
vegna afskipta stórveldanna
einkum Rússa. Stórdönum var
því ekkert um að losa um
múlinn á íslendingum og
stjórnin var einráðin í því að
þing það er íslendingar skyldu
tjá vilja sinn um stjórnskipan
sína, Þjóðfundurinn sem þeir
nefndu svo yrði aðeins mála-
myndasamkoma þar sem full-
trúarnir samþykktu það sem
fyrir þá var lagt. Herlið var sent
til landsins meö frumvarp
stjórnarinnar. Konungsfulltrúi,
Trampe greifi stiptamtmaður
fékk óbundnar hendur til þeirra
aðgerða sem honum sýndist.
Samkvæmt frumvarpi stjórnar-
innar skyldu dönsku stjórnskip-
unarlögin innleidd hér, ísland
verða eitt hinna dönsku héraða
og alþingi fá völd svipaö og
æðri sveitarstjórnir innan Dan-
merkur sjálfrar.
En hinir þjóðkjörnu fulltrúar
sameinuðust um stefnu Jóns í
Hugvekju og samþykktir sem
gerðar höfðu verið á samkom-
um um landið er gengu í
svipaða átt. Frumvarp stjórnar-
innar var tætt í sundur í fyrstu
umræðu, sett í nefnd sem
samdi nýtt frumvarp að stjórn-
skipunarlögum fyrir ísland. Þar
var gert ráð fyrir stjórnskipan
og sambandi við Danmörku
sem mjög er áþekkt því sem
varð með fullveldinu 1918. Þó
var þar ekkert uppsagnar-
ákvæði enda hefði slíkt verið
landráð að dómi konungs og
stjórnar. Jón flutti aðalræðuna í
umræðunni, þeirri einu sem
varð því Trampe sleit þinginu
áður en frumvarp þingnefndar-
innar kom til umræðu:
Eg tók eptir því hérna um daginn, aö
konúngsfulltrúinn sagöist vera fulltrúi
konúngs, en ekki erindisreki stjórnarinn-
ar, og eru þessi orö ekki svo þýðíngarlítil
með tillitl til þessa frumvarps, sem hér
ræðir um; því þó frumvarpiö reyndar
kunni aö vera komiö frá konúnginum, að
því leyti sem hann hefur samþykkt, aö
þaö skyldi veröa lagt fyrir þetta þíng, þá
geta þó ekki ástæöurnar fyrir því oröiö
beinlínis eignaðar honum. Annars væri
ekki hægt aö skilja, hvernig á þeim
mótsögnum stendur, sem bersýnilega eru
hvaö óákveöið er hvort jarlinn skuli
vera norskur eöa íslenzkur. Þaö er
merkilegt, aö þessar greinir eru einmitt
svipaöar eöa öldúngis eins í sam-
bandslögum þeim, sem nú eru milli
Noregs og Svíþjóöar.
1851
á milli frumvarpsins og ástæöanna.
Ástæðurnar hljóta aö vera frá stjórnar-
herrunum, og þaö getur ekki verið nein
skylda fyrir oss að taka orö stjórnarherr-
anna eins gild og orö konúngs. Mótsögn-
in, sem eg gat um á milli frumvarpsins og
ástæöanna, kemur fram í því, að eptir
ástæöunum er ísland nú þegar ákveöinn
partur úr ríkinu, en frumvarpiö er þó,
ásamt hinum dönsku grundvallarlögum,
lagt fram fyrir þennan fund. Hvaða
tilgángur gæti þá veriö í því, aö leggja hin
dönsku grundvallarlög fram fyrir þennan
fund, ef ísland væri slíkur partur úr
Danmerkurríki, sem ástæöurnar fyrir
frumvarpinu segja þaö sé? Þaö er
auösætt, aö hin dönsku grundvallarlög
heföu þá veriö hér birt og þínglesin fyrir
laungu. Þaö er og skýlaust eptir úrskuröi
konúngs dagsettum 23. d. septemberm.
1848, aö þó að íslendíngar sætu þá á
ríkisfundi Dana, geta ekki hin dönsku
grundvallarlög verið hér gildandi. Þessu
til styrkíngar get eg vísaö til þess, sem
stjórnarherrarnir sjálfir sögðu, þegar
grundvallarlagafrumvarpiö kom fram á
þíngi Dana, aö grundvallarlögin væru
einúngis til bráöabirgöa, og aö Slésvíkur
leyti sem tilboö, en staöa íslands og
Slésvíkur er í þvíefni hin sama. Slésvík-
urmenn eru enn ekki búnir aö segja
meiníngu sína um grundvallarlögin, og
mun þá ekki skorta einurð til, aö mæla á
móti því, sem þeir vilja ekki, og ekki
munu þeir láta neyöa neinu upp á sig.
Eins er nú ástatt fyrir oss íslendíngum;
þaö getur enginn neytt oss til að gángast
undir það, sem vér viljum ekki hafa. Hvaö
því viðvíkur, er hinn 6. konúngkjörni
þíngmaður [þ.e. Þórður Jónasson] minnt-
ist á, aö í grundvallarlögunum væri
ekkert skilyrði gjört með tilliti til íslands,
þá er það alkunnugt, aö formálinn fyrir
framan grundvallarlögin er saminn af
ráögjöfunum eptir ríkisfundinn, en ekki
eptir uppástúngu fundarins. Grundvallar-
laganefndin stakk upp á, aö þegar
konúngur legði samþykki sitt á grundvall-
arlögin, skyldu veröa tekin' fram og
endurnýjuö skilyröi þau, sem veitt voru
bæöi Slésvík og íslandi, en þíngtíöindin
sýna, aö þessi uppástúnga nefndarinnar
var felld, ekki vegna þess, aö skilyrði fyrir
íslands hönd væri dregið í efa, eöa gildi
þess tortryggt, heldur vegna þess, aö
þíngmenn héldu, aö ítrekun skilyrðisins
fyrir Slésvík yröi Dönum fremur til ógagns
en hitt, og þá vildu þeir ekki stínga upp á
skilyröi fyrir ísland eitt af því, aö þaö
stæöi, sem konúngur heföi lofað.
* * *
Eitt er það, sem sýnir, að þetta
frumvarp er ekki annað en uppástúnga
eöa tilboð af stjórnarinnar hendi. Þaö er
alkunnugt, aö þaö hefur lengi veriö fariö
meö ísland eins og nýlendu, en í
frumvarpinu er því nú farið fram, aö
skoöa ísland eins og part úr Danmerk-
urríki. Þetta getur ekki veriö annað en
tilboö. Þaö er komiö undir því, hvort
ísland getur sannaö þaö af sögu sinni,
þjóðerni og fleiru, að þaö hafi æðri stööu,
hvort þaö getur nú gengiö aö þessu boöi
eöa ekki. Eg fyrir mitt leyti get engan
veginn fallizt á, aö ísland sé partur úr
„Provindsen Danmark", þó eg neiti því
ekki, aö þaö sé partur úr veldi Danakon-
úngs. Þaö væri líka öldúngis gagnstætt
sögu íslands og allri stööu þess, aö
skoöa þaö þannig, og slíkt samband gæti
heldur aldrei þrifizt, þó þaö væri sam-
þykkt.
Hinn 6. konúngkjörni þíngmaöur gat
þess aö sönnu, að ísland hefði verið
skoðað eins og partur úr ríkinu í
umboöslegu tilliti. Þessu neita eg nú ekki.
En þetta samband átti sér og staö í
•hertogadæmunum, og álíta Danir þaö nú
öldúngis þýöíngarlaust og ónýtt. Þetta
samband getur þá ekki veriö þýðíngar-
meira milli Danmerkur og íslands; það er
einúngis grundvallaö á vilja konúngsins
(því sem einvaldur gat hann haft hina
umboðslegu stjórn hvort hann vildi aö-
greinda eöa sameiginlega), og haggar
ekki í neinu réttindum landsins, eöa hinu
löglega sambandi milli landanna.
Þegar eg sný mér nú aö frumvarpinu
sjálfu, þá hafa nú þíngmenn þegar tekið
fram nokkur aöalatriöi þess, og borið
saman stöðu íslands eptir frumvarpinu
viö stööu Slésvíkur eptir ööru frumvarpi,
sem nýlega hefur veriö lagt fram á þíngi í
Slésvík. Þaö lítur nokkuð undarlega út,
aö tveim hlutum, sem ætlazt er til séu úr
sama ríki, skuli vera boðið svo ójafnt. Þó
verður mismunurinn enn þá meiri í
samanburöi viö Holsetaland og Láen-
borg, þar sem þó ísland á í mörgu tilliti
enn meira sammerkt viö ríkishluta þessa.
Þaö hefur einnig verið tekiö fram, aö eptir
frumvarpinu ætti alþíngi að fá lík réttindi,
Eftir þjóðfundinn hófst
danska stjórnin handa um of-
sóknir á hendur hinum óþægu
embættismönnum sem gengu í
liösveit þjóðfrelsismanna 1851.
En Jón lét hvergi deigan síga.
Kafli úr einu hinna ótal bréfa
sem hann skrifaði vinum sínum
og samherjum á íslandi.
Alþing missum viö nú alls ekki, og
þjóöfund megum við til að fá aptur í
annaö sinn, til aö Ijúka viö. Eptir því
sem nú er sagt, þá á aö kalla Trampe
heim í vor, því hann þykir kiaufi, og
þeir eru hræddir um hann í vetur að
hann veröi skelldur — quod Jupiter
bene vertat! — En mál okkar reyna
þeir aö draga ef þeir geta, til þess
þeir hafa lokiö sínum málum, og þaö
er þaö sem viö ættum aö sporna við,
og miönefndin ásamt okkur aö
leggja plön til.
— Fjölmennan Þingvallafund
þurfi þið að undirbúa, og láta nú
bændur eöa embættislausa menn
vera mest forsprakka, ef ekki allir
hinir eöa allflestir fást meö; annars
og ætlazt er til aö sveitastjórnir í
Danmörku hafi, og væri þaö lítill
ávinníngur fyrir þetta land, þegar aðrir
þegnar konúngs vors fá frjálsa þjóö-
stjórn.
Auk þessara mætti enn telja fleiri
atriði, t.a.m. það, er frumvarpið ætlast til,
aö íslenzk mál gángi til hæstaréttar, þó
aö þaö sé vitanlegt, aö hans löglega
dómsvald í íslenzkum málum er farið,
síðan konúngur hætti að dæma í honum;
aögreinínguna á sköttunum í beiniínis og
óbeinlínis skatta, og hefur þaö ekki fyr
verið, aö þeir hafi verið þannig að
greindir, enda er og ekki heidur nein
hugsanleg ástæða til að kalla beinlínis
skatta ríkisskatta, en hina landsskatta;
flokkunina á embættismönnum, því þaö
er engin ástæöa til, aö láta biskupinn
vera ríkisembættismann, en prófastinn
embættismann landsins, yfirréttinn ríkis-
ins og sýslumanninn landsins.
Aö ööru leyti fellst eg fullkomlega á
þaö, aö frumvarpið sé mikilvægt, og það
eigi því að setja nefnd í þaö, og ræöa þaö
ýtarlega; þaö álít eg skyldu vora bæöi viö
sjálfa oss, viö landið og viö konúnginn,
en aö hrapa ekki aö neinu, og láta þó
ekki hrekjast frá réttum ástæöum, þó aö
menn kunni að halda, aö danskir stjórn-
arherrar í Danmörku kunni að hafa aðrar
meiníngar um þetta mál en vér.
veröur mönnum því síöur neitt gert,
sem agitationin veröur almennari og
áriöameiri. — Miönefndin má fara
að hugsa til aö safna peningum til
kostnaöar, t.a.m. að gera viö á
Þingvöllum, að koma á samgaung-
um, blaði etc. etc. Kannske maöur
ætti að stofna félag, «hiö íslenzka
þjóöfélag» (?), og setja víst conting-
ent, gefa út smárit, senda menn til
funda etc.
Heilsaðu Kristjáni og segöu hon-
um, að ef hann ekki fallist á þaö sem
eg stakk upþá um daginn, þá ætti
hann aö koma hingaö í November
með póstskipinu og vera hér í vetur.
Hann þarf ekki aö óttast neitt, því ef
hann lætur ekki hugfallast, þá getur
þetta orðiö honum lukkuvegur.
Tr(ampe) vildi setja af Briem og
Jósep auk prestanna 3gja og Krist-
jáns og Jón Guðm(undssonar) og
líklega hefi eg veriö sá 8di á
listanum, því 8 höfðu þar veriö.
Kysstu konu og dætur og heilsaðu
öllum góökunningjum.
Þinn elskandi bróöir
Jón Sigurðsson
Verzlunarfrelsið —
Umbætur á sviði skólamála og
fullt verslunarfrelsi voru mik-
ilvægustu velferðarmál sem
Jón baröist fyrir á fyrstu þing-
árum sínum. Eftir slit þjóð-
fundar þar sem stjórnskipun-
armálið komst í strand fluttist
vígstaðan yfir á þessi baráttu-
mál. 1855 gat Jón hrósað sigri
í verslunarmálinu. úr bréfi tii
Gísla Hjálmarssonar 1855.
Verzlunarfrelsið er nú komið á
samt, og eg er viss um það veröur
lykillinn til íslands framfarar ein-
hverntíma, þegar tímar líða, hvað
aumir og ragir sem við erum nú.
lykill til framfarar
Það er annars ekki á góðu von,
þegar þeir sem bezt vitið hafa, og
eiga að hvetja menn og sýna þeim í
öllu gott eptirdæmi, eru bæði
hræddastir og ragastir ef nokkuð á
að gera, og ef ekki er allt eptir
þeirra höfði, þá draga þeir sig aptur
úr. Hvenær sér nokkur alþýðu taka
sig fram úr, nema hún sé leidd með
gætni og greind og góðmennsku
og vorkunnsemi. Það væri bezt
sönnun á móti allri hinni fyrri
kúgun, ef alþýða þyrfti nú ekki
bæöi handleiðslu og vorkunnsemi,
og eg segir fyrir mig, mér finnst
alþýöa á Islandi fara lángt fram úr
því, sem von væri að henni.
Mál okkar reyna þeir að
draga ef þeir geta.
©