Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Blaðsíða 5

varðveitta gerðin af Landnámabók er eftir
Sturlu Þórðarson, sem samdi Hákonar
sögu gamla, og þótt sú saga sé eitthvert
óvinsælasta fornritið með íslendingum, þá
er Landnámabók Sturlu sú gerö okkar
veraldlegu biblíu, sem mönnum er einna
tamast að vitna til. Önnur varöveitt gerö af
„Bókinni" var samsett af Hauki Erlends-
syni, sem var um árabil embættismaöur
hér í Noregi, sennilega af því, að hann
hefur ekki fengið atvinnu viö sitt hæfi í
heimalandinu. Bók Hauks mun hafa verið
skráö á fyrsta áratugi fjórtándu aldar, en
Sturlu á milli 1270 og 1280.
Sá er einkum munur á íslendingabók og
Landnámabók, aö hin fyrrnefnda fjallar
skipulega um sameiginlegar stofnanir
þjóöarinnar: lögin, Alþingi og kirkjuna, en
Landnámabók er helguð örlögum einstakl-
inga. En í þessum tveim ritum er gerð furðu
skýr grein fyrir uppruna, sérkennum og
elztu sögu íslenzkrar þjóöar, og áhrif
þessara rita eru enn svo sterk, aö margar
hugmyndir okkar íslendinga um okkur
sjálfa eru mótaðar af þessum tveim ritum.
Atburðirnir sjálfir, svo sem landnámin,
stofnun Alþingis og kristnitaka, eru fjar-
lægir og dularfullir en lýsingar á þeim í
islendingabók og Landnámabók standa
oss Ijóslifandi fyrir hugskotssjónum: Þann-
ig vildu hinir fornu meistarar aö þjóðin
minntist upphafs síns.
Læröa menn greinir á um þaö, hvort hafi
veriö meira afrek: landnámið sjálft eða
bókin, sem lýsir því, en um þetta getum við
ekkert staðhæft, þar sem við þekkjum ekki
atburðina nema af bókinni. En Landnáma-
bók varð þjóðinni svo hugfólgin, aö á
verstu hörmungartímum, þegar dönsk
haröstjórn, hungur, eldgos og drepsóttir
lögöust á eitt meö að gera endi á
íslendingasögu, þá spuröi fólkið í örvænt-
ingu sinni: „Hvaö veröur um Landnáma-
bók, ef viö deyjum öll frá henni? Getur
svona bók þrifizt, nema hún eigi sér þjóö?
Við getum ekki lifað án hennar, og hún
missir allt sitt gildi, ef viö skyldum hætta aö
vera til." Svo að íslendingar afréðu að
þrauka áfram til aö sanna tilverurétt sinnar
bókar.
Eins og vitur maður hefur sagt, þá eiga
ungar þjóöir að vera smáar og þó svo
þroskaðar andlega, að þær beri skyn á
sjálfar sig og kunni nógu mikið til stafs til
að geta lýst sjálfum sér á bókfelli. Þegar
Eiríkur rauði reyndi að stofna þjóð vestur á
Grænlandi, þá gætti hann þess vel, að hún
yröi nógu smá, en niðjum hans iáðist aö
skrifa um bernsku þessarar litlu þjóðar,
svo aö hún lognaöist út af á miðjum aldri.
Ef Grænlendingar hefðu skrifað sína Land-
námabók, þá væri ísienzka eöa jafnvel
norræna eitt af ríkismálum Grænlands enn
þann dag í dag.
Eins og ég gat um rétt áðan, þá er það
eitt hlutverk Landnámabókar að vera
skírnarvottorö íslands. Frá skírninni segir í
kafla um mann, sem hét Flóki:
Vor var heldur kalt. Þá gekk Flóki
upp á fjall eitt hátt ok sá norður yfir
fjöllin fjörð fullan af hafísum. Því
kölluöu þeir landiö ísland, sem það
hefur síðan heitiö.
Sá sem ætlar að gefa heilu landi nafn,
verður fyrst aö klífa hátt fjall, því að annars
tekur enginn mark á honum og nafniö
gleymist. Uppi á þessu fjalli þennan
vorkalda dag skíra þeir Flóki og menn hans
landið og um leiö ortu þeir fyrsta Ijóöið,
sem til varð á íslandi, því að í nafninu
sjálfu, þessum tveim atkvæðum, er fólginn
dýrlegur skáldskapur. ís er tákn fulkominn-
ar kyrrðar og þagnar, en felur þó í sér allar
myndbreytingar fljótanda vatns og gufu:
hafði í öllum sínum stórfengleik, læki, og
vötn, vorregn og dögg á sumargrasi; ský á
himni, gufu frá hver. Flestar þjóöir hafa
sýnt landinu þá viröingu að nota heitiö
Island ella þá nafnmyndir, sem komnar eru
frá latneska heitinu Islandia. En einhver
Englendingur á 16. öld., sem bar ekki skyn
á skáldskap, ákvað þýöa þetta á ensku
með orðinu lceland, sem skortir þá tign,
sem fylgir íslenzkri mynd nafnsins, en áöur
hét landið Issland á þeirri tungu. Síðan
öpuðu Wales-búar eftir yfirþjóð sinni og
fóru aö kalla landið Ynys ir la, „ís-eyjuna",
þótt forfeður þeirra hafi raunar kallaö
landið Islont, eins og eðlilegt var.
Sú djúpa vizka, sem fólgin er í nafninu
ísland, var víös fjarri Eiríki rauða, sem
þrjózkaðist til að ferðast í vesturátt með
röngu hugarfari og byrjar nýja þjóö í landi,
sem hann kallaði Grænland, án þess þó aö
klífa nógu hátt fjall. En í því nafni er fólginn
óheillavænlegur spádómur um örlög þjóð-
arinnar. í norrænni náttúru er græni liturinn
bundinn við tiltekna árstíö, og þessi litur
vors og sumars bendir miskunnarlaust til
feigöar: til fölva hausts og hvítu vetrar. Ef
þú vilt, að niöjar þínir búi viö langa farsælu
í landi þínu, þá skaltu veljá því vetrarnafn,
því aö það bendir til komanda vors. Menn
skulu ekki einungis lesa gamlar bækur af
kurteisi, heldur einnig að sýna nýju landi
alla þá viröingu sem því ber.
Svo ólíkar þjóðir sem Norðmenn og
ísiendingar eru, þá er hitt enn stórkost-
legra, hve mikill munur er á veraldlegum
biblíum þeirra. Heimskringla er ættarsaga,
sem hefst með ættfööurnum Óðni og lýkur
meö frásögn af orrustunni á Ré, sem var
háð af niðjum hans árið 1177. Tími og saga
eru óaöskiljanlegir þættir í þessari miklu
bók, sem hefst aftur í grárri forneskju og
þokast áfram, kynslóö eftir kynslóð, kon-
ung eftir konung, atburð eftir atburð, ár
eftir ár. Hver einstök saga innan bálksins í
heild hefur sína hetju, sem allt snýst um, og
af því að þessi hetja er konungur Noregs
unz sögu hans lýkur, þá veröa örlög hans
svo samtvinnuð örlögum lands og þjóöar,
aö illt er að skilja á milli.
Eins og Heímskríngla, þá eru bæöi
Orkneyinga saga og Knytlinga saga
ættarsögur og þjóðarsögur um leið, en hitt
er öllu erfiöara aö lýsa Landnámabók meö
einu orði, enda er hún býsna flókið verk. í
henni eru engar hetjur, sem ráða löndum
og lýöum, heldur er þar alls konar fólk, sem
tekur föggur sínar einn góöan veðurdag og
snýr baki við fortíðinni. Heimskringla er
skipulögð af mikilli vandvirkni, og skipan er
eitt aöalefni hennar, með konungsvald í
miöpúnkti, en um leiö minnir heildarsniö
hennar á línu eða örlagaþráð, sem teygist
um margar kynslóðir. En í Landnámabók
ríkir upplausn og frelsi, sem lýkur þó meö
skipan eftir að landnámum lýkur og Alþingi
er komið á stofn; í þeirri ritsmíöi gegnir tími
litlu hlutverki; þegar þjóðir fæöast, þá er
þetta viðburður eins og í goðsögu, sem á
sér stað fyrir utan tímann, þótt allir viti aö
lándnámin áttu sér stað fyrir og eftir
aldamótin 900. í rauninni er heildarsniö
Landnámabókar ekki ákveöiö af atburö-
um, heldur af lögun lands og landnáma, En
þeim er raðað á láglendið meðfram
ströndinni og í uppliggjandi dölum, svo aö
öll byggöin myndar eins konar óreglulegan
hring umhverfis auönir og fjöll um miðbik
landsins. Þegar sleppir inngangi bókarinn-
ar, þar sem lýst er legu landsins, fundi þess
og fyrsta landnámsmanni, þá er hún
auðsæilega hringlaga, svo að heildarbálkur
hennar hefur hvorki upphaf né niöurlag;
hringur er endalaus, segir í Flateyjarbók.
Frásagnir af landnámum hefjast á ákveðn-
um púnkti, og þeim lýkur á sama stað.
Þegar ég þarf að útskýra Landnámabók
fyrir skozkum stúdentum og öðru fólki,
sem lent hefur utan viö norræna menningu,
þá tek ég oft dæmi af heilagri ritningu.
Landnámabók er okkur íslendingum nokk-
urn veginn þaö sama og Önnur Mósebók í
hugum Gyðinga. Hin veraldlega biblía
okkar íslendinga fjallar um Exodus, um
lausn úr ánauð og nýtt frelsi. í þessu
sambandi samsvarar Noregur Egyptalandi,
Haraldur hárfagri Faraó konungi og ísland
hinu fyrirheitna landi. íslenzkir landnáms-
menn gátu ekki gengið þurrum fótum um
djúpa ála íslandshafs, og þeir nutu ekki
guölegrar leiðsagnar, en þegar Landnáma-
bók lýsir komu þeirra til landsins, þá getur
engum lesanda dulizt, aö hér er á ferðinni
fólk, sem er komiö heim eftir langa útlegð.
Sumum mun þykja ósanngjarnt í garð
Haralds hárfagra að líkja honum við Faraó,
en slík hugmynd kann aö hafa verið ekki
svo fjarri höfundum bókarinnar og virðist í
fljótu bragði. Samkvæmt Landnámabók
þá flýðu margir helztu landnámsmenn
undan ofríki Haralds til íslands, og þótt
sagnfræðingar beri nú.brigöur á að svo
hafi veriö, þá finnst mér óþarfi að draga
orö ritningarinnar í efa. Andúð á Haraldi
hárfagra er ekki einungis snar þáttur í
Landnámabók, heldur ríkir einnig þar og í
ýmsum sögum óbeit á konungsvaldinu
sjálfu. Hér hlýtur að vera um að ræða
fornan arf frá Noregi, og nú komum við að
einum skýrasta mun á norskum og íslenzk-
um viöhorfum. í íslenzkum frásögnum eiga
landnámsmenn um tvennt að velja: að
þjóna konungi eða vera frjálsir í hinu
fyrirheitna landi, og er þar um að ræða
sams konar kosti og getið er í biblíunni:
kjötkatlar í Egyptalandi eöa sultur á
eyöimörk í leit að nýrri jörð, sem þó er
gömul. Hugmyndir Landnámabókar um
ofríki Haralds hárfagra hefur læst sig svo
djúpt inn í íslenzka meðvitund, aö okkur
gengur illa að skilja hugsjón Konungs
skuggsjár um voldugan konung, sem um
leið er verndari heillar þjóðar.
En Landnámabók er meira en Exodus
frá Noregi: hún er einnig okkar Genesis, því
aö hún lýsir sköpun heillar þjóðar úr
sundurlausum brotum frá norskum fylkjum
og þeim stöðum vestan hafs þar sem
norskir víkingar voru lítt velkomnir gestir
um stund, jþótt Norðmenn nú á tímum njóti
sömu virðingar á Bretlandseyjum og ann-
ars staðar. í sköpunarsögu Landnámabók-
ar fer lítið fyrir íhlutun æðri máttarvalda, og
ekki verður heldur sagt, að þar gæti þeirrar
andúðar á konum, sem nú þykir einhver
mestur Ijóður á sköpunarsögu Gyöinga. En
þeir íslenzku fræðimenn á tólftu öld, sem
tókust á hendur löng ferðalög um land sitt
til að geta spurt fólk um uppruna sinn, áttu
ekki völ á öllu betri fyrirmyndum en tveim
fyrstu bókum Móse, lögmanns og hertoga
Gyöinga.
Giöggur lesandi Landnámabókar tekst
á hendur tvenns konar ferðalag. Með
lýsingu hennar í huga getur hann fariö
hringferö og heimsótt hverja byggð hins
fyrirheitna lands og kynnzt á þann hátt
einstökum landnámum þeirra manna, sem
vildu ekki eða fengu ekki að halda áfram
aö vera Norðmenn fyrir þúsund árum.
Þetta er mikil krókaleið, inn til efstu dala og
út á yztu anness og eyjar. Með Landnáma-
bók að leiðarvísi þarf hann ekkert kort; hún
er elzta landabréf af íslandi og furðulega
glögg. En um leið tekst lesandi á hendur
annars konar ferðalag, bæði langt og erfitt,
aftur til dögunar íslenzkrar sögu, þar sem
kennileitin eru ekki einungis atburðir og
fólk, heldur einnig hugmyndir um mannlífið
Framh. á bls. 15.
5