Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Blaðsíða 7

Frú von Goethe
fáfróð en fýsileg
Mesta skáld Þýzkalands á sínum tíma,
Johann Wolfgang von Goethe, afburðamaður í
mörgum greinum og háttsettur embættismað-
ur, hafði kynni af mörgum konum. En hann
kvæntist aðeins einni — af lágum stigum. Nýjar
kannanir varpa Ijósi á þetta óvenjulega sam-
band.
Þessa krítarteikningu gerði Friedrich
Bury af Christiane Vulpius 1813. Þá hafði
hún búið með Goethe í meira en tvo
áratugi.
Um tíuleytið að morgni 12. júlí 1788
gekk ung kona hröðum skrefum gegnum
hallargaröinn í Weimar. Hún var í
látlausum, hvítum sumarkjól. Stráhattur
skyggði á lítið og kringlótt andlitið,
augun dökk og þykkar varir. Þetta var
Christiane Wulpius, 23ja ára.
Allt í einu stóð hún frammi fyrir
hávöxnum manni, sem þar var á göngu,
glæsilegum í fasi og fataburði. Þetta var
Johann Wolfgang von Goethe, leyndar-
ráö og ráðherra hertogadæmisins
Weimar, höfundur „Þjáninga Werthers“
og „Egmonts".
Konan hneigði sig í hnjáliðunum og
bukkaði sig og afhenti Goethe umslag.
Þaö hafði að geyma bænarskjal. í því
stóö, aö bróöir hennar, Christian August
Vulpius, væri í nauðum staddur. Hann
væri rithöfundur og skrifaöi hjá baróni
nokkrum í Núrnberg, sem borgaði hon-
um illa og ætlaði í ofanálag aö segja
honum upp. Gæti leyndarráðið ef til vill
liösinnt honum með einhverjum hætti?
Christiane Vulpius horfði vonaraugum
á Goethe. Hann spuröi hana, af hverju
hún liföi. Hún kvaðst vinna viö gervi-
blómagerö Bertuchs, þar sem hún
klippti út blóm úr silkibútum, saumaöi
þau saman og byndi þau saman í vendi.
Leyndarráöiö virti fyrir sér hina þrek-
vöxnu, laglegu stúlku í nokkrar mínútur.
Síöan lofaði hann aö taka erindiö til
vinsamlegrar athugunar, bað hana að
koma til fundar viö sig á tilsettum tíma í
sumarhúsi sínu, hneigði sig lítillega fyrir
henni og kvaddi.
Þannig hófst eitt óvenjulegasta ástar-
samband sögunnar — milli mesta
skálds Þýzkalands og verksmiðjustúlku.
Þaö stóö í 28 ár. Nýútkomin bók,
„Christiane Goethes" eftir Wolfgang W.
Parth, varpar Ijósi á þetta óvenjulega
samband.
Þegar Goethe var kominn aftur á
skrifstofu sína í Ráðhúsinu viö Frúartorg
í Weimar, fól hann ritara sínum að afla
upplýsinga um Vulpius-fjölskylduna. Og
skömmu síöar frétti hann, aö faöirinn,
sem hefði verið skjalavöröur og skrifari,
hefði dáiö af ofdrykkju. Móöirin hefði
dáið aöeins nokkrum mánuðum eftir
fæöingu dóttur sinnar, og af tíu börnum
þeirra væru sjö látin.
„Þetta eru nú ekki beinlínis beztu
meömæli," sagöi Goethe í bréfi til
Jacobi, vinar síns.
Þremur dögum eftir að þau hittust í
hallargaröinum, kom Christiane Vulpius
til sumarhúss Goethes við ána llm í
útjaöri Weimar. Þar varð hún ástmær
Goethes. Hann orti til hennar: „lörastu
þess ekki, mín ástkæra, aö þú gafst þig
svo fljótt mér á vald! Trúöu mér, í huga
mér er ekkert Ijótt eða lágt í þinn garö.“
í nokkrar vikur fóru kynni þeirra leynt.
En svo fóru menn að taka eftir hinni
ókunnu konu, sem laumaöist inn í
sumarhús Goethes. Þaö var farið aö tala
um þetta, gróusögur fóru á kreik og fólk
hneykslaðist. Loks var svo komiö, aö
segja mátti að allir Weimar-búar væru
sárgramir út af blómastúlkunni. Ævi-
söguritari Goethes, Richard Friedenthal,
segir: „Þetta var ekki aðeins hneykslun-
argirni og smáborgaraháttur. Það var
litiö á Goethe sem æðri veru. En nú
virtist hann allt í einu vera jarðneskur í
grófara lagi, væri í tygjum við ósköp
venjulega manneskju, sem varla kynni
að lesa eöa skrifa, talaði óvandaða
Thúringen-mállýzku, hefði hrokkið hár,
sem hún greiddi ekki, og klæddist jafnan
grófgeröum léreftskjól."
Goethe gaf engan gaum að uppnámi
Weimar-búa, því að þremur vikum eftir
að þau hittust fyrst tók hann Christiane
Vulpius inn á heimili sitt. Hann orti um
kossa hennar, um brjóstin, um allan
kroppinn, um ást hennar. Hann orti
meira að segja um, að hann hafi verið að
yrkja:
„Oft hef ég einnig veriö að yrkja í
örmum hennar og taliö bragliði hexa-
metersins meö fingrunum á baki henn-
ar.“
Hann kallaði hana ýmsum dýrlegum
nöfnum, en hún kallaöi hann rétt og slétt
„herra leyndarráö“ — og því ávarpi
breytti hún ekki í 28 ár, meðan hún liföi.
En ástarfundum þeirra gaf hún ýmis
hressileg nöfn, sem erfitt er aö íslenzka
meö góðri samvizku.
Á jóladag 1789 ól Christiane Vulpius
sveinbarn, sem skírt var August von
Goethe. Hún ól Goethe enn fjögur börn,
en þau fæddust öll annaö hvort andvana
eða dóu þegar eftir fæðinguna. En
August var hraustur og dafnaði vel.
í ársbyrjun 1790 hélt Goethe í hálfs
árs feröalag til Slesíu, ítalíu og Frakk-
lands. Nær daglega skrifaði hann heim.
(601 bréf þeirra á milli hefur varðveitzt,
354 frá Goethe og 247 frá ástmey hans.)
Bréf frá Goethe í Verdun: „Þú veizt, að
mér þykir innilega vænt um þig. Bara að
þú værir nú hjá mér! Alls staöar eru stór
og breiö rúm. Ó, ástin mín! Ekkert er
betra en að vera saman. Það munum við
segja aftur og aftur við hvort annaö,
þegar við náum saman aftur.“ Hún
svaraði: „í öllum heiminum er enginn
eins og þú.“
Mesta skáld Þýzkalands reyndi aldrei
að kenna lífsförunaut sínum aö lesa eöa
skrifa rétt. Hann brosti aðeins, þegar
Christiane Vulpius festi á blað sínar
bjöguðu og klesstu setningar á mállýzk-
unni sinni. En svo fór, aö hún lét vinkonu
sína, ungfrú Ulrich, skrifa fyrir sig nær öll
bréf undir sínu nafni, en fleiri voru henni
einnig hjálplegir.
Þegar gestir komu, boröaöi Christi-
ane Wulpius ekki meö þeim. Goethe
sagði móður sinni ekki frá sambandi
sínu við hana fyrr en eftir fimm ár. En
Christiane Vulpius var alltaf sama glað-
lynda og rólega stúlkan. Væri hún
einmana, fór hún aö vinna í garðinum,
sem var stolt hennar og athvarf. Þannig
skrifaöi hún Goethe (gegnum vinkonu
sína) 30. maí 1790: „Varðandi þitt starf
er allt svo fagurt. Þaö, sem þú hefur einu
sinni gert, varir aö eilífu, en hvaö okkur
vesalings hundspottin snertir, gegnir allt
ööru máli. Ég haföi annazt jurtagarðinn
af mikilli umhyggju, sáö og sett niður og
gengið frá öllu. En á einni nóttu átu
sniglar nær allt saman, fallegu gúrkurnar
mínar voru nær allar horfnar, og ég varö
að byrja alveg upp á nýtt.“
1791 varö Goethe forstjóri Konung-
lega leikhússins í Weimar. Christiane
Vulpius gerðist góöur vinur leikaranna
og leikkvennanna, sem þar störfuðu, og
fór með þeim í skemmtiferðir um
nágrenni Weimar. En mest yndi hafði
hún af því aö dansa.
í bréfi til Goethe í Jena segir hún: „Nú
er ég búin að dansa þrjá daga í röð, og
ég varö ekki einu sinni þreytt. Það er
mikiö um mig talað hérna út af dansin-
um, og ég held, að greifafrúrnar hafi
stundum verið. svolítiö meinlegar í minn
garö, en þær láta á engu bera.“
Goethe svaraði: „Sendu mér við fyrsta
tækifæri þína síðustu skó, sem þú ert
búin aö slíta í dansi, svo aö ég hafi aftur
eitthvaö frá þér og geti þrýst því aö
hjarta mér.“
Þegar Christiane komst á fimmtugs-
aldurinn, tók hún að fitna og varð loks
mjög ólöguleg. Stúdentarnir hæddust að
hinni „akfeitu ástkonu Goethes". Og
heföarfrúrnar í Weimar báru þaö út, að
hinn „feiti helmingur" Goethes drykki á
laun.
í rauninni varö hin óskerta glaðværð
hennar æ óviökunnanlegri. Viö Herder,
vin sinn, sagði Goethe eitt sinn: Er hægt
aö trúa því, aö þessi manneskja hafi
búiö meö mér í nærri tuttugu ár? En mér
líkar þaö jafnvel viö hana, aö hún
breytist ekkert í eöli sínu . . .
Aö kvöldi 14. október 1806 ruddust
hermenn úr her Napoleons inn í Weimar
eftir sigurinn í orrustunni viö Jena. Tveir
hermenn óðu inn í hús Goethes við
Frúartorg meö miklum látum og ógnuðu
skáldinu meö byssustingjum. Þá tók
Christiane sér stöðu fyrir framan lífsföru-
naut sinn og hellti sér yfir hina drukknu
hermenn á Thúringen-mállýzku, þangaö
til þeir voru orðnir svo ruglaðir, aö
nágranni nokkur gat rekið þá út úr
húsinu.
Fjórum dögum síöar þakkaði leynd-
arráöiö ástmey sinni fyrir sig: Hann lét
lýsa meö þeim. Að morgni 19. október
1806 voru svo Johann Wolfgang von
Goethe og Christiane Vulpius gefin
saman í skrúöhúsi hallarkirkjunnar í
Weimar. Konan, sem haföi þjónaö mesta
skáldi Þýzkalands til borðs og sængur í
„Christiane Vulpius mcð son sinn, August
von Goethe. Drengurinn var tveggja ára,
þegar þessi vatnslitamynd var gerð.“
18 ár, var nú frú von Goethe. Daginn
eftir kynnti hann hana sem leyndarráðs-
frú fyrir heföarfólkinu í Weimar. Johanna
Schopenhauer, móðir heimspekingsins,
sagöi af því tilefni: Úr því að Goethe
gefur konunni nafn sitt, ætti maöur aö
geta rétt henni tebolla. Aðrar heföarfrúr
í Weimar fóru að dæmi hennar. En þó
breyttist ekki viöhorfið gagnvart hinum
„feita helmingi" Goethes. Eftir söngkon-
unni Karoline Jagemann er haft: „And-
ríkari og skáldlegri varð hún vissulega
ekki, en hinir lítilvægu leikarar og
leikkonur lögöu sig enn meira fram viö
aö koma sér í mjúkinn hjá henni.“
26. ágúst 1813 orti Goethe á leið sinni
frá Weimar til llmenau eitt af sínum
fegursta kvæöum: „Gefunden“. Hann
sendi það konu sinni í kveöjuskyni. Meö
því var þess minnzt, aö þau höfðu verið
saman í 25 ár.
Skömmu síðar varð Christiane von
Goethe mjög veik. Hún þjáöist af því,
sem læknar munu nú kalla þvageitrun.
7. júní 1816 andaðist hún eftir tveggja
daga hræðilegt dauöastríö. Hún var þá
fimmtug aö aldri. Á dauöastund hennar
lá Goethe í rúmi sínu meö slímhimnu-
bólgu.
Á gröf hennar í Jakobskirkjugarðinum
í Weimar er legsteinn úr marmara, og á
hann er meitluö vísa eftir Goethe:
„Du versuchst, o Sonne, vergebens
Durch die dusteren Wolken Zu scheinen!
Der ganze Gewinn meines Lebens
Ist ihren Verlust zu beweinen."
í lauslegri þýöingu: Árangurslaust
reynir þú, ó, sól, aö skína gegnum hin
dimmu ský. Allur ávinningurinn af lífi
mínu er harmur yfir missi hennar.
Lík hennar var boriö úr húsinu um
kvöldiö og jarösett daginn eftir. Goethe
var ekki viöstaddur. Hann hataöi allt,
sem varöaöi dauða og veikindi. Hann
var aldrei viðstaddur jaröarfarir.
14 árum síöar lézt sonur þeirra,
August von Goethe, eftir misheppnaö og
hamingjusnautt líf sem drykkjumaöur.
Krufningsvottorö læknanna hjóöaöi
þannig: „Æxli í heila.“
Sjálfur liföi Goethe konu sína í 16 ár.
Hann dó 83ja ára gamall, 22. marz 1832.
Ævisöguritari hans, Richard Frieden-
thal, segir: „Christiane Vulpius var
Goethe á vissan hátt lífsnauösyn. Hún
var slökunin, hvíldin, friöurinn, sáttin viö
lífið. Og þó aö rúmiö hafi verið aðalatriö-
iö í því sambandi, ættum viö ekki aö
vanmeta þaö. Hiö holdlega í fari
Goethes var styrkur hans. Þaö gaf
verkum hans einmitt hina óviöjafnanlegu
vídd. „Faust", sem aðeins heföi oröiö til
fyrir heimspekilegar vangaveltur, væri
aöeins heilaspuni."
—SvÁ — úr „Welt am
Sonntag Magazin"
7