Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Blaðsíða 13

en miklu dularfyllra er þaö, sem ekki er
vitaö meö neinni vissu og er hin stóra gáta.
Hvar heldur laxinn sig í sjónum, á hverju
lifir hann, og hvaö er hann að gera, þar til
hann heldur til æskustöðvanna? Þaö er
einsdæmi aö lax sjáist eöa veiðist eftir að
hann yfirgefur ármynnið og þar til hann
kemur til baka frá hafi.
Þetta er í sjálfu sér mjög merkilegt, þar
sem vitað er í dag, aö höfin hafa verið
rannsökuð allmikið undanfarin ár. Fiskiskip
og bátar skafa næstum fiskimiðin og veiða
fiska af öllum tegundum, en næstum aldrei
lax. Þó að við vitum ekki, hvað laxinn hefur
haft fyrir stafni á meöan hann er í sjónum,
þá er það víst, að hann hefur haft nóg æti.
En hvar hefur það gerzt, og hvaða æti
hefur það verið, sem gerir hann svo stóran
og sterkan? Annar mikill leyndardómur er:
Hvernig getur laxinn fundið aftur ána, sem
hann er uþþrunninn úr? Oft þurfa þeir aö
fara um margra þúsunda kílómetra vega-
lengd, og þeir finna ekki aðeins sömu ána,
heldur sömu klakstöðvarnar. Hvorugri
sþurningunni hefur verið endanlega eða
fyllilega svarað. Vísindamenn hafa komið
fram með meira og minna skynsamlegar
tilgátur, en brezki dýrafræðingurinn
George Rees heldur því fram, að Atlants-
hafslaxinn leiti til Norðuríshafsins, inn undir
hafíshelluna. Hann heldur því fram, að það
sé skýringin á hinum mikla vexti hans, og
þeirri vissu, aö hann veiðist næstum aldrei
í hafi. Þó það sé ekki almennt vitað, þá er
urmull lífvera í Noröurhöfum í kringum
heimskautið. Plöntu- og dýralífið þar stafar
að mestu frá nærandi söltum, sem flytjast
frá hafsbotninum meö sterkum straumum
uþþ undir yfirborð sjávar. Þessir straumar
eru mjög áberandi í norðlægum höfum,
einkum kringum Norðurheimskautið. Þessi
sölt næra þlöntufrumuvefi, sem aftur næra
örsmáar lífverur, og á þeim lifa svo smá
krabbadýr, sem eru fæöa margra fiskiteg-
unda.
Samkvæmt kenningu eða hugmynd hins
brezka dýrafræðings, G. Rees, koma hinir
ungu laxar í torfum frá ám og fljótum
Evróþu og Ameríku og sameinast undir
ísbreiöunum í Norðuríshafinu. Hér finnur
laxinn sína þaradís með rauöum og feitum
rækjum í milljónatali. Þegar stór ísbjörg
hafa oltið um, sést, að neðan á þeim eru
þykk lög af krabbadýrum. En hitt leynd-
armálið, hvernig laxinn ratar aftur heim,
hefur enn ekki veriö ráðið, þó að mikið hafi
verið til þess reynt, til dæmis í sambandi
við laxaklakstöðvar, en ekkert fullnægjandi
svar hefur fengizt til þessa. Alls staöar er
laxinn eftirsóttur fiskur og mikil íþrótt að
veiða hann enda er hann talinn bezti
fiskurinn og líka sá dýrasti.
Laxveiðimaðurinn missir oft „þann
stóra", en hví skyldi það ekki oft geta verið
rétt? Eftir því sem laxinn er stærri er hann
eldri og reyndari. Veiöimaðurinn hefur
fengið lax á færið. Allt í einu rykkir í,
stöngin bognar, hjólið syngur, um leið og
hann gefur út línuna eða færið, í fyrstu oft
um 30—50 metra. Þá kemur laxinn upp,
stekkur tignarlega og hristir sig til þess að
losna af önglinum, og aftur og aftur stekkur
silfurgljáandi fiskurinn til þess að losna úr
dauðans greipum. Stundum sigrar veiöi-
maðurinn og lætur mynda sig með þann
„stóra", en oft er það laxinn, sem hefur
yfirhöndina og hristir sig af önglinum eða
slítur línuna, og hverfur í djúpiö og heldur
áfram ferð sinni móti straumnum, til
staðarins, þar sem hann byrjar sitt dular-
fulla líf.
Þýtt og endursagt af L.M.
Fátæklegu
f jöllin mín
Hjálmar Þorsteinsson frá Hofi á Kjalar-
nesi varð kunnur fyrir vísur sínar þegar á
fyrstu tugum aldarinnar. Hann er enn á'lffi,
á 95. aldursári.
Hann var húnvetningur að ætt, en hefur
verið bóndi hér syðra allan sinn starfsald-
ur, barnakarl og oft hjá honum þröngt í búi.
En þrátt fyrir allt baslið hefur hann ætíð
verið gleðimaður. Hann hefur gefið út
allmörg vísnakver.
Eins og sagan segir frá,
þó sálarhaga bresti,
fæddist baga oftast á
átta daga fresti.
Svo segir hann í formála fyrir einni bóka
sinna, og ræður þar líklega rímið nokkru í
skýrslugeröinni. Stundum hafa vísurnar
sjálfsagt verið dögum fleiri.
Ferskeytlan er fljót til máls,
fædd af heitum anda.
Hún er ennþá fim og frjáls,
fleyg á milli landa.
Ein af bókum Hjálmars heitir Geislabrot.
Þar er þessi staka:
Ljóðin eru Ijósaskipti
í lífi mínu.
Gleðibros sem glepur elja,
geislabrot á milli élja.
Um nágranna sinn og vin, Esjuna, yrkir
hann:
Élið búning guða gaf,
geislarún í fangi.
Esju krúnu kembir af,
hvít er brún og vangi.
Hagmæltum leiðbeint:
Talaðu íslenskt erfðamál,
ef þú gerir bögu.
Hún á að geyma hjarta og sál,
heila ævisögu.
Um kaupmann, sem ekki þorði að skrifa
hjá Hjálmari nokkra matarúttekt á kreppu-
árunum orti hann:
Þó ég ekkert eigi hér
og arki snauður veginn,
á ég kannski eins og þér
ítök hinu megin.
Hjálmari var hallmælt. Hann svaraöi:
Þó ég ekki hafi hitt
haldið rétta á taumnum, —
ef þú velur vaðiö mitt,
varaðu þig á straumnum.
Hér er kvöldvísa:
Glitra öldur, glóey hlý
grímu völdin tefur.
Rjóö á kvöldin rósir í
rökkurtjöldin vefur.
í stað skattaframtals sendi Hjálmar
hreppsnefndinni þessa vísu 1924:
Minn er allur auður hér,
engu svo ég halli:
Ofurlítið kvæöakver
og krakkar átta á palli.
í Reykjavíkurferð varð þessi til:
Varla er skjól í Víkurborg,
veldur að sól er hnigin.
Einn ég róla út um torg
eins og pólítíin.
Og um líkt leyti og síðasta vísa er þessi
ort. Hjálmar var fátæklega til fara, nokkuö
við skál:
Eigi gerðu að mér grín.
Ef þú réttinn metur,
fátæklegu fötin mín
færu þér ekki betur.
Og þungt var honum í skapi, þegar þessi
staka varð til:
Er nú fátt sem eykur þrótt
eða léttir sorgum.
Einn ég vakti í alla nótt
yfir hrundum borgum.
Og þessi er frá bannárunum:
Linkan dvínar, lifnar mas,
lundin hlýnar káta,
meðan vín á vasaglas
vinir mínir láta.
Og:
Víst mig stundum vantar þrótt,
varla má því hegna.
Á fylliri ég fór í nótt
fjármálanna vegna.
Þeir Hjálmar og Kolbeinn í Kollafirði
voru sveitungar, báöir þjóökunnir fyrir
vísur sínar, en ekki alltaf sammála um
hreppsmálin. Hjálmar orti:
Ef á milli okkur ber
eða spillist sökin,
langt of illa launast þér
Ijóöa snillitökín.
Um Ijóð Ólínu Andrésdóttur:
Hennar þýðu hyggjutún
hlynir prýða Ijósir.
Upp að hlíðar efstu brún
á hún víðirósir.
Og þá er hér lóuvísa.
Geymdu lengi, gullið mitt,
glaða og snjalla róminn.
Syngdu litla Ijóðiö þitt,
lóan mín, við blómin.
Nokkrum sinnum hlaut Hjálmar skálda-
laun, ekki var það þó oft, né upphæðirnar
háar. Hann orti 1956:
Þó að margra list sé létt
leikin á strengi sálar,
þá er vandi að vega rétt
vit á metaskálar.
Hér lítur skáldið yfir farinn æviveg:
1.
Glettur árum yngri frá
ennþá gára brúnir.
Ellihárin hærugrá
hylja sára rúnir.
2.
Ein mig kyssti og mér bjó
ástarþyrstu mökin.
Hana fyrst ég þekkti þó
þegar ég missti tökin.
3.
Var þar öngum vegur beinn,
valda þröngu börðin.
Ég hef löngum labbað einn
lífs um gönguskörðin.
Lítið til fugla himinsins. Þessi vísa er um
þröstinn:
Enga krónu á í sjóð,
yrkir milli bylja
nokkur fátæk föruljóð
fyrir þá sem vilja.
Þessa stöku nefnir höfundur Réttarvörn:
Fyrir mig þó færi vörn,
fall er víst að nýju,
við erum allir brotleg börn
boðoröanna tíu.
Um haust:
Nú má kalla að nepja hörð
næði alla daga.
Blómin falla föl á jörð,
fæðist valla baga.
Um Benedikt Sveinsson, alþingismann
og lengi forseta alþingis, orti Hjálmar:
Drengur bæði og vaskur ver,
vart í ræðu dulur.
Allra gæða óska ég þér
íslands fræðaþulur.
Ljúkum svo þættinum meö einni af
snjöllustu vísum Hjálmars frá Hofi. Þar
minnist hann látins vinar, Guðmundar
Jóhannssonar bæjarfulltrúa:
Hníga óðum mætir menn,
myrkvast hljóð í strengjum.
Fjölgar þjóðar föllum enn,
fækkar góöum drengjum.
13