Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Blaðsíða 12

LAXINN
m m
Iiann or á
Fyrir framan ármynnið verður laxinn að
vera á verði fyrir marsvínum og selum, og
meöan hann Syndir upp árnar liggja merðir
og otrar í leyni og eru fljótir að grípa hann,
ef hann stanzar til aö hvíla sig. En þrátt
fyrir þetta allt, er maðurinn hans versti
óvinur. í ármynninu draga fiskimenn net
sín, og upp eftir öllum ánum standa
veiöimenn og bíða þolinmóðir meö veiði-
stöngina og kasta beitunni út. Laxinn er
mikill sundgarpur og oft syndir hann á leið
sinni upp árnar 5—15 km á dag, en
vegalengdin fer mikiö eftir því, hvernig
straumar eru. Laxinn stekkur alla fossa,
sem eru 3 m eöa minni, en við stærri fossa
og vatnsföll stekkur hann syllu af syllu. Það
er fögur sjón að sjá hinn silfurglitrandi fisk
stökkva fossana.
Á leiöinni upp árnar finnur hver laxa-
flokkur með öruggri eðlisávísun sínar
æskustöðvar, og nú greinast flokkarnir í
sundur í laxahjón, hæng og hrygnu, og
þegar þau hafa fundiö sér hinn rétta stað til
hrygningar, snýr kvenlaxinn sér á hliöina
og byrjar að grafa rauf eða rennu í
árbotninn með sporðinum. í þessa gryfju
eða rennu, sem er 35—40 sm djúp, hrygnir
hún svo, og þegar eggin eru sokkin til
botns, kemur hængurinn og breiðir sæöiö
eða laxamjólkina yfir eggin eins og slæðu.
Síöan breiðir kvenlaxinn slý yfir allt saman
með sporöinum og svo er byrjað á nýjan
leik, og oft eru þau aö hrygna allt að 5
Dularíullir eru liínaðarhættir þessa fagra og eftirsótta fisks
Eftir Edwin Muller
Lax að stbkkva í fossi.
Vísindin rannsaka stöðugt tvær ráögátur
í lífsskeiði laxins, hins fagra og eftirsótta
fisks:
1. Hvað veröur um laxinn, þegar hann sem
smáfiskur leitar til sjávar?
2. Hvernig stendur á því, að laxinn, eftir
2ja ára dvöl eða meira í sjó, skuli finna
aftur þau fljót eða ár, sem hann er
upprunninn úr? Þaö er staðreynd, að
laxinn leitar næstum undantekningar-
laust á æskustöðvarnar aftur.
Laxinn er dularfullur fiskur, sem byrjar
mjög ungur (nokkurra sentimetra) ferðalag
sitt til sjávar, rekinn áfram af ósjálfráðri
eðlishvöt. Þetta ferðalag hans er ein af
gátum náttúruvísindanna.
Vísindamenn hafa nú í mörg ár reynt að
komast að því, hvers vegna laxinn tekst á
hendur þetta mikla feröalag, og hvar hann
I>ctta tíctur vafist fyrir manni ...
12
heldur sig í hafinu, — sem sagt, hvert fer
laxinn?
Líf laxins byrjar í egginu, sem er rauð
kúlulöguð blaöra á stærö við litla baun,
sem liggur grafiö á árbotni í slýi og sandi,
ásamt þúsundum annarra sinna líka.
Eftir aö laxinn er kominn úr egginu
(klakinn út), dvelst hann áfram í nokkurn
tíma niöri í myrkrinu á árbotninum og lifir á
eggjarauðu eggjapokans, sem er fastur viö
hann. Það er sagt, að laxinn sé langlífur, ef
hann veröur 8—10 ára gamall. Þessi stutti
tími hans í myrkrinu á botni árinnar er eini
tíminn í lífi hans, sem hann er ekki í
stööugri lífshættu.
Þegar hið nærandi innihald eggjapokans
er á þrotum, sem veröur eftir 5—6 vikna
tíma, leitar hinn litli lax upp í yfirborð
vatnsins, og nú hefst barátta hans við
hætturnar. Hann er nú aðeins nokkurra
sentimetra langur og auðfengin bráð stærri
fiska og fugla.
Laxinn er mjög seinvaxta og líklega
öðrum fiskum fremur, því þegar hann hefur
dvalist við klakstöðvar sínar, oft í 2 ár,
hefur hann aðeins bætt við sig nokkrum
sentimetrum og vegur aðeins 100 grömm.
En einn góðan veöurdag verða hann og
allir hans jafnaldrar gripnir sömu ómót-
stæðilegu ferðalönguninni og halda af stað
með straumnum til hafs.
Nú verða enn meiri hættur á vegi hinna
ungu laxa á ferð þeirra niður bratta fossa
og stríöa strauma, og oft er leiðin löng til
sjávar frá klakstöövunum, stundum mörg
hundruð kílómetrar. Til dæmis í Yukonfljót-
inu í Alaska getur hún verið 3200 km. En
um síðir veröur straumurinn lygnari og þeir
ná út í ármynnið og hverfa í djúp hafsins í
1—2 ár eða meira, og engum hefur tekizt
til þessa að ráöa með neinni vissu þá gátu,
hvar þeir halda sig í hafinu allan þann tíma.
En á þessum tíma í hafdjúpinu hefur
laxinn breytzt mikiö. Hann er orðinn stór
og fallegur fiskur. Þegar hann lagði af staö
frá æskustöðvunum var hann lítiö stærri en
stór sardína, en eftir eins árs dvöl í sjónum
er hann oröinn um Vi metri á lengd og
vegur um 4—5 kg. Og dveljist hann nokkur
ár í sjó, getur hann oröiö yfir 20 kg.
En nú, þegar laxinn leggur af stað til
æskustöðvanna, veitir honum ekki af öilum
sínum kröftum, því nú eru hætturnar
jafnvel enn fleiri, en þegar hann lagði af
staö að heiman, og þær eru mismunandi
eftir því, hvar hann er staddur á jörðinni.
daga. Kvenlaxinn hrygnir í kringum 20
þúsund eggjum. Eftir þetta mikla afrek sitt
í þjónustu lífsins og hina löngu ferö til
klakstöðvanna eru laxahjónin þreytt og
kraftlítil. Kyrrahafslaxinn deyr alltaf eftir að
hann hefur hrygnt, en Atlantshafslaxinn er
sterkari og kemst oft aftur til hafs og nær
kröftum sínum á ný. Síðan kemur hann
aftur til að hrygna, og eins og áöur er sagt,
getur hann, ef heppnin er meö, orðið
8—10 ára gamall.
Eftir vissan tíma kemur svo líf í eggin og
allt byrjar á nýjan leik. Þetta er þaö, sem
vitað er með vissu um hið kynlega líf laxins,