Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1982, Side 4
Minnisvarðamálið:
Að gefa
dauoiim
manni stein
Keneva Kunz, vesturíslensk kona, búsett á (slandi skrifar
um deilurnar fyrir vestan, sem urðu út af því hvort reisa ætti
minnisvarða þeim íslendingum, sem urðu hermenn og féllu
i fyrri heimsstyi
Ég á einni huggun hvarflað huga
hefi stundum: þeirri, ef morðsótt þessi
legðií valinn heimamann úr húsi
heimsins hverju — sonog bróður, eða
eiginmann, og eftirsjiin brytist
inn um bverjar dyr og settist niður
óvelkomin, aldrei til að víkja — alvörunn-
ar samúð kynni að lokum
sættastyfir allra manna skipbrot!
Efldust tunga sannleikans er reynslan.
Stephan G. Stephansson,
úr Vopnahlé
Árið 1914 blésu stríðslúðrarn-
ir til átaka í Evrópu og vígbúnar
þjóðir kepptust við að setja
land- og sjóher sinn í viðbragðs-
stöðu fyrir þá stórkostlegustu
blóðsúthellingu í sögu mann-
skepnunnar. Ekkert virtist geta
stöðvað slátrunina; hvorki
sterkar hreyfingar sósíalista í
Þýskalandi og Frakklandi, né
pacifista á Englandi, gátu af-
stýrt eyðileggingunni. 011 löndin
vildu kenna hinum um, og innan
nokkurra mánaða eftir stríðs-
byrjunina höfðu ekki færri en
sex þjóðir gefið út safnrit af
opinberum skjölum og gögnum,
sem ætti að sýna glöggt að þær
höfðu allar reynt eftir fremsta
megni að koma í veg fyrir ófrið-
inn, og að aðrir bæru sökina á
þessum ósköpum.
Þegar Stóra-Bretland var
komið í stríðið, þýddi það að allt
breska heimsveldið fylgdi í
kjölfar þess, þar á meðal Kan-
ada, sem á þessum árum stóð í
fullveldissambandi við Bretland.
Af því að breski landherinn var
svo fámennur á þessum tíma,
hafði aðeins rúmlega hundrað
þúsund manns sem senda mætti
á vígvöllinn, meðan Þjóðverjar
réðu yfir sex milljón manna her
Styrjöldin kostaði hundruð þúsunda mannslífa beggja stríðsaðila.
og Frakkar fimm milljóna her,
var strax hafist handa við að
safna liði víðast hvar í nýlend-
unum bresku. Lofaði Sir Robert
Borden, þáverandi forsætisr-
áðherra Kanada, að senda fjórar
heilar herdeildar, eða 600.000
menn og það sem fyrst.
Þegar fyrri heimsstyrjöldin
brýst út, er útflutningur manna
frá Evrópu farinn að minnka frá
því sem var á nítjándu öld. En
Kanada, eins og Bandaríkin, er
land margra þjóðarbrota, og
flest þeirra nýsest að. Stríðið
vakti óþægilegar spurningar um
skyldur og trúmennsku þeirra
við nýja heimalandið. Eru til
dæmi um menn, sem sóttu um
leyfi til að hverfa aftur heim til
að berjast fyrir föðurlandið.
Árið 1914 hafa íslendingar
verið búsettir í Kanada í næst-
um fjörutíu ár. Þegar hér er
komið sögu, hafa allflestir kom-
ist yfir verstu byrjunarörðug-
leikana, og tímar einangrunar,
bólusóttar og verulegrar fátækt-
ar, sem fyrstu landnemana
hrjáði, að mestu liðnir. Nú voru
það margir búnir að koma sér
vel fyrir, að oftast var hægt að
aðstoða þá nýkomnu á einhvern
hátt. Islendingar höfðu stofnað
einkaskóla í Winnipeg, þar sem
íslenska var kennd, til viðbótar
við skyldunám fylkisins. Þrír ís-
lenskir kirkjusöfnuðir í Winni-
peg boðuðu hver sína trú. Marg-
ir Islendingar voru atvinnurek-
endur, eða ráku að minnsta
kosti eigin fyrirtæki, og enn aðr-
ir voru orðnir virtir læknar,
lögfræðingar, jafnvel alþingis-
menn og ráðherrar.
Stríðið breytti miklu um hag
innflytjenda, og setti stöður
4
Minnisvarði Einars Jónssonar um
þá Vestur-íslendinga sem féllu í
fyrri heimsstyrjöldinni.
þessara manna í hættu. Styrj-
öldinni fylgdi magnað Þjóð-
verjahatur og almennt van-
traust á útlendingum. íslensk-
um athafnamönnum var mikið í
mun að sýna þjóðrækni sína; að
sýna með þátttöku sinnar þjóð-
ar, eða þjóðarbrots, í alheims-
styrjöldinni, að þeir væru hollir
Kanadamenn.
Ekki voru þó allir á sama máli
um þýðingu stríðsins fyrir
Vestur-íslendinga. Þegar ófrið-
urinn brýst út, sumarið 1914, er
séra Rögnvaldur Pétursson rit-
stjóri Heimskringlu, vikublaðs
íslenskra íhaldsmanna og únit-
arakirkjunnar í Winnipeg.
Hann harmar það, að alþýðan
verði fórn valdafíknar keisar-
anna, og litlu seinna skrifar
hann leiðara um, að hve miklu
leyti íslendingum í Kanada bæri
að taka þátt í stríðinu; hvort
orðstír þeirra muni þola það, að
þeir geri ekkert meðan aðrir
leggi mikið í sölurnar. En hann
heldur því fram að menn geti
líka styrkt landið með fjár-
framlögum með því að auka
vöruframleiðslu og með því að
vera þeim sem eftir eru skildir
heima til aðstoðar. Enginn hef-
ur, segir hann, siðferðilegan rétt
til að hvetja aðra til að skrá sig
í herinn.
Fyrir þessar og fleiri of var-
kárar eða of hófsamar greinar,
var Rögnvaldur leystur af sem
ritstjóri, eins og reyndar Sig-
urður Júl. Jóhannsson, ritstjóri
Lögbergs, sem strax lét í ljós
óbeit sína á stríðinu og andstöðu
gegn þátttöku Kanadamanna í
því. Eigendur blaðanna réðu tvö
nýja ritstjóra, sem fóru ekki
dult með sannfæringu sína í
stríðsmálum. Vestur-íslend-
ingar voru breskir þegnar orðnir
og áttu allar sínar framfarir
Kanada (og þar með Bretum) að
þakka. Með Bretunum ættu þeir
að standa og berjast móti ofríki
og hernaðargrimmd Þjóðverj.a.
Greinilegt er, að blaðaútgefend-
unum hafi þótt það ráðlegast að
tryggja að stefna blaðanna yrði
þjóðholl.
Ekki voru mótmæli þar með
úr sögunni, og seinna, þegar
herskyldu er komið á, gerast
þessar raddir æ háværari, þrátt
fyrir ritskoðun og útgöngu- og
samkomubönn af ýmsu tagi. Um
tíma stóð til að kæra Stephan G.
Stephansson fyrir landráð
vegna skoðana sem hann lét í
ljós, meðal annars í kvæða-
bálknum Vígslóða. En það
reyndist alveg ógerlegt að þýða
kvæðin hans á ensku og málið
féll niður.
Þegar friður var loks saminn
1918, fór vestur-íslenska þjóðar-
brotið að snúa sér að heim-
komnum hermönnum og fram-
tíð þeirra. Sem og við mátti bú-
ast, var stríðsástandinu ekki
auðveldlega breytt og hvers-
dagsþráðurinn tekinn upp að
nýju. Hermenn sem sneru heim
á ný frá vígvöllunum, margir
bæði líkamlega og andlega fatl-
aðir, mættu gjörbreyttu þjóðfé-
lagi. Styrjaldarkostnaðurinn
hafði lagt stórar skuldir á land-
ið, sem greiða varð með þungri
skattlagningu. Öll fjárfesting og