Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1982, Síða 14

Portisch á toppnum
í tvo áratugi
Skák
Margeir Pétursson
Lajos Portisch hefur verið
sterkasti skákmaður Ungverja-
lands og einn af öflugustu skák-
mönnum heims í tvo áratugi, en
jafnan skort herzlumuninn til að
komast á blátoppinn. Portisch,
sem nú er 45 ára gamall, tryggði
sér nýlega sæti í næstu áskor-
endakeppni með því að veröa
efstur ásamt Torre á millisvæða-
mótinu í Toluca. A þeim slóðum
er hann enginn nýgræðingur, því
þetta verður í sjötta skiptið sem
hann tekur þátt í keppninni.
í fyrstu þremur áskorenda-
keppnunum sem Portisch tók
þátt í var hann sleginn út strax í
fyrstu lotu. 1965 tapaði hann
fyrir Tal, 1968 fyrir Larsen og
1973 fyrir Petrosjan. En í síð-
ustu tvö skipti hefur honum tek-
izt að komast í undanúrslit, 1977
vann hann fyrst Larsen, en tap-
aði síðan fyrir Spassky og 1980
hóf hann keppnina með því að
sigra Spassky mjög naumlega,
en síðan tapaði hann mjög
óvænt 'og klaufalega fyrir
V-Þjóðverjanum Robert Hubner
í undanúrslitunum.
Portisch hefur ávallt verið í
hópi þeirra stórmeistara sem
staðið hafa í skugga heimsmeist-
arans og áskoranda hans og því
ekki notið verðskuldaðrar at-
hygli. Framfarir hans hafa verið
ákaflega hægar og jafnar og nú
má að öllum líkindum fullyrða
að hann sé sterkasti skákmaður-
inn utan Sovétríkjanna, þrátt
fyrir tapið fyrir Hiibner, ef
Fischer er undanskilinn.
Að vísu fékk Portisch ekki
jafnmikla skákhæfileika í
vöggugjöf og undramenn eins og
Kasparov, Fischer og Tal, en
með þrotlausri ástundun og
vinnu hefur hann komizt í hóp
hinna allra fremstu. Þjóðsögur
ganga í skákheiminum um þann
tíma sem hann eyðir í skák-
rannsóknir, heima í Búdapest
situr hann jafnan við átta tíma á
dag og þegar hann tekur þátt í
skákmótum vaknar hann fyrir
allar aldir á morgnana til að
undirbúa sig fyrir andstæðing
dagsins.
Portisch er því dæmigerður
fyrir þá skákmenn sem líta á
íþrótt sína sem hver önnur vís-
indi, sem kryfja þurfi til mergj-
ar. Hann er löngu orðinn frægur
fyrir yfirnáttúrulega byrjana-
kunnáttu sína og honum hefur
tekizt að setja mark sitt á flestar
vinsælust.u byrjanir okkar tíma.
Skákin sem hér fer á eftir er
afar dæmigerð fyrir ungverska
stórmeistarann. Hún er tefld í
næstsíðustu umferð millisvæða-
mótsins í Toluca og Portisch
varð að vinna hana til þess að
geta talizt öruggur með að kom-
ast áfram. Strax í byrjuninni
hristir hann nýja hugmynd fram
úr erminni, vafalaust árangur
heimarannsókna hans í Búda-
pest. Andstæðingi hans, hinum
öfluga sovézka stórmeistara,
Juri Balashov, tekst ekki að
jafna taflið og smátt og smátt
vinnur Portisch á þar til hann
vinnur peð.
Hvítt: Lajos Portisch
Svart: Juri Balashov
Drottningarbragð
1. d4 — Rf6, 2. c4 — e6, 3. Rf3 —
d5, 4. Rc3 — Be7, 5. Bf4
Algengara er ennþá 5. Bg5, en
5. Bf4 hefur sézt oft á stórmótum
að undanförnu.
5. — 0-0, 6. e3 — c5, 7. dxc5 —
Bxc5, 8. Dc2 — Rc6, 9. Hdl —
Da5, 10. a3 — Be7, 11. Hd2!?
Ný hugmynd Portisch. í
tveimur síðustu einvígjum Karp-
ovs og Korchnoi hefur hinn síð-
arnefndi jafnan leikið 11. Rd2,
en Portisch hefur uppgötvað
nýja leið til að losa riddarann á
c3 úr leppuninni.
11. — Hd8, 12. cxd5 — Rxd5, 13.
Rd5 — exd5
Nú situr svartur uppi með
stakt peð á miðborðinu, en 13. —
Hxd5 hefur þann galla að eftir
14. Bd3 — h6, 15. 0-0 á svartur
erfitt með að þróa stöðu sína svo
vel sé.
14. Bd3 — h6, 15. 0-0 — Bf6, 16.
Hfdl
Kosturinn við 11. leik hvíts er
nú kominn í ljós. Hrókar hans
þrýsta fast á staka peðið á d5.
16. — Bg4, 17. Db3 — Hd7, 18. h3
— Be6
18. — Bxf3 kom til greina, þó
hvítur standi betur eftir 19. gxf3
- d4, 20. Db5 - Dd8, 21. Be4!
vegna biskupaparsins.
19. Db5!
Lakara var 19. Bbl — d4, 20.
Dd3 — g6, 21. Bxh6 - Dh5, 22.
Bf4 — Bxh3. Ef svartur leikur
nú 19. — Dd8 þá er 20. Bbl og 21.
Dd3 aftur á móti sterk hugmynd.
Balashov sættir sig því viö að
tefla lakara endatafl.
19. — Dxb5, 20. Bxb5 — a6
Portisch hótaði einfaldlega að
tvöfalda á c-línunni og því átti
Balashov ekkert betra.
21. Bxc6 — bxc6, 22. Hcl — Hc8,
23. Hdc2 — d4, 24. exd4 — Bxd4,
25. b4
25. Be5 kom einnig til greina.
25. — Hcd8, 26. Be5!
Ekki 26. Hxc6 — Bb2.
26. — Bxe5, 27. Rxe5 — Hdl+, 28.
Hxdl — Hxdl+, 29. Kh2 — Hd5!?
29. — Hal dugði ekki vegna 30.
Hc3 — Bd5, 31. Rd3 og síðan 32.
Rc5 o.s.frv.
30. f4!
Enn er nákvæmni þörf. 30.
Rxc6? hefði verið svarað með 30.
— Hd3, 31. a4 - Bb3.
30. — f6, 31. Hxc6 — Bf5, 32. Rf3
— a5, 33. Hc5!
Tafllokin sem nú fara í hönd
eru léttunnin fyrir hvít.
33. — Hxc5, 34. bxc5 — Be4, 35.
Rd4 — Kf7, 36. Kgl — Ke7, 37.
Kf2 — g6, 38. g3 — Kd7, 39. Ke3
— Bd5, 40. h4 — Bc4, 41. g4 —
Bd5, 42. g5!
Opnar kónginum leið.
42. — hxg5, 43. hxg5 — fxg5, 44.
fxg5 — Bc4, 45. Kf4 — Ba2, 46.
Ke5 — Kc7, 47. Rf3 — Bbl, 48,
Kd5 — Ba2+, 49. Kd4 — Bbl, 50.
Re5 — a4, 51. Kc4 — Be4, 52. Kb4
— Bc2, 53. Rf3 og svartur gafst
upp.
Nokkur aðskotaorð í
Sigurður Skúlason magister tók saman
SJUSS, viskí, koníak o.fl. áfengistegundir í
sódavatni. Oröið er komiö af sjus í dönsku
sem er sömu merkingar. Þýska oröið
Schuss merkir hins vegar: dreitill. Finnst í
Jsl. ritmáli frá árinu 1922 (OH). Áriö 1932
heyröi ég valinkunnan Reykvíking bjóöa
vini sínum sjúss með þessum oröum sem
ég skrifaði þá í vasabók mína: „Viltu ekki
skúss?" Ekki veit ég hvort þetta hefur veriö
einkaframburöur þessa ágæta borgara eöa
ekki. Mér var kunnugt um að hann haföi á
yngri árum stundaö nám í Þýskalandi.
SKANDERA, lesa upphátt (grískt eöa latn-
eskt) kvæöi og skipta rétt eftir bragliðum;
m.m. skanderast (skandérast) kveöast á,
koma á víxl meö vísur sem byrja á sama
staf og síöasta vísa endaöi á (OM). Oröið er
komiö af so. scandere i latínu sem merkir:
stíga upp. No. skandéring merkir í íslensku:
aö skandérast. Þ. Skandieren, d. skand-
ere. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1860 (OH).
SKANDÍNAVÍA, Noröurlönd. Oröiö er
komið af latínska heitinu Sca(n)dinavia
sem klassiskir rithöfundar notuöu í stað
þess aö rita Skánn. (Af þessu latínska heiti
mynduðust orðin skandínavískur og
skandínavismi.) Þ. og d. Skandinavien, e.
Scandinavia. Ekki er mér kunnugt um aldur
orösins Skandínavía í ísl. ritmáli.
SKARLAT, Sérstakur vandaöur ullarvefn-
aöur (j ýmsum litum, oft rauöur) (OM). Orö-
iö er ættaö úr persnesku, en varð scarlat-
um í miðaldalatínu. Þ. Scharlach, d. skar-
lagen, e. scarlet. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
SKONNORTA, Seglskip, venjul. tví- eöa
fimmmastraö, meö sérstökum seglbúnaöi
(OM). Hér er komiö danska oröið skonnert
sem mun vera komið af schooner í ensku,
en þaö orö er myndað af mállýskusagnorö-
inu Scoon sem merkir: þjóta af staö. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1825. Orömyndin
skonnert sést í ísl. ritmáli frá árinu 1821
(OH).
SKONROK, sérstök teg. af höröu brauöi
sem geymist lengi (OM). Oröiö er komið af
schon(e)rogge i lágþýsku. Það orö er
myndað af schon sem merkir: fagur og
rogge er merkir: rúgur. D. skonrog. Orö-
myndin skonroggenbrauð finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1661, en skonrok frá árinu
1785 (OH).
SKUNKUR, þefdýrstegund; göltur (OM).
Oröiö er komiö úr indíánamáli og merkir
einnig loðskinn af þefdýri. E. skunk, þ.
Skunk, d. skunk. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1951 (OH).
SLANG, hversdagslegt málfar sem hefur
ekki náö viðurkenningu í hefðbundnu rit-
máli, einkum notað af tilteknum hópi fóiks
(t.d. á sama staö, sama aldri, meö sömu
menntun, í sömu starfsgrein) (OM). Orðið
er komiö af slang í ensku. Þ. Slang, d.
slang. Orömyndin slangorö finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1860 (OH).
SLAVI, slavneskur-Slafi, slafneskur
(OM). Orðiö Slavi er komið af Sklabos í
grísku er merkir: slavneskur. Þ. Slave, d.
slaver, e. Slav. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1882 (OH).
SLEMfa, SLEMMA, (í spilum) þaö aö veröa
slemm: gera alslemm(u), fá alla slagina
(OM). Oröiö er komiö af slam í ensku sem
merkir: smellur. Þ. Schlemm, d. slem. Orö-
iö slemm, hk. finnst í (sl. ritmáli frá árinu
1943 (OH). Ég man eftir þessu oröi í talmáli
frá 1. tug aldarinnar.
íslensku
SLIFSI, breiöur silkiboröi, sem heyrir til
peysufötum; (breitt) hálsbindi (OM). Þ.
Schlips, d. slips. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1875 (OH).
SMARAGÐUR, fagurgrænn, gagnsær
gimsteinn afar verömætur (OM). Oröiö
mun vera komiö af maragada í indversku.
Þaö varö (s)maragdos í grísku og smaragd-
us í latínu. Þ. Smaragd, d. smaragd. Finnst
í ísl. fornmáli (Fr.).
SMART, fríöur, snotur, fínn í útliti (OM).
Oröiö er komið af smart í ensku. D. smart.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1882 (OH).
SMERGILL, óhreint, kornótt afbrigöi
gimsteinsins kórunds, notaö til fágunar og
í hverfisteina (OM). Oröiö er ættaö úr
grísku þar sem smeris merkir: duft til fág-
unar. í síölatínu varð þaö: smericulum. It.
smeriglio, þ. Schmerigel og Schmergel, d.
smergel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1818
(OH).
SNOBB, snobbari (OM). Oröið er komiö af
snob í ensku. Þ. Snob, d. snob. Þaö hefur
verið þýtt á íslensku sem montari, upp-
skafningur, höföingjasleikja, broddborgari.
Uppruni orðsins er talinn óvís. Af snobb í
íslensku hefur myndast orðið snobbari,
sömu merkingar, og so. snobba sem
merkir: smjaðra. Enn fremur heyrist hér hk.
no. snobb í merkingunni: smjaöur. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1891 (OH).
SÓSÍALDEMÓKRATI, maöur, sem styöur
þá stjórnmálastefnu aö vilja koma sósíal-
isma á á þingræðislegan hátt (OM). Þ.
Sozialdemokrat, d. socialdemokrat. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1869 og orömyndin
sósíaldemókrat frá árinu 1886 (OH).
SÓSÍALISMI, þjóöfélagsstefna, sem vill
færa framleiöslutækin í eigu og undir stjórn
almennings til aö ná réttlátri (jafnari) lífs-
skilyröum fyrir heildina; slíkt þjóðskipulag
(OM). Oröiö er komiö af socialisme í
frönsku. E. socialism, d. socialisme, þ.
Sozialismus. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1875. No. sósíalisti finnst þar frá árinu
1870 (OH).
SÓDÓMSKA, kynmök karlmanna viö aöra
karlmenn eöa skepnur (OM). Oröiö er
myndaö af heiti hinnar fornfrægu borgar
Sódómu í Palestínu, en hún haföi óorö á
sér fyrir siöspillingu og hrundi í jaröskjálfta
aö því er segir í 1. Mósebók. Þ. Sodomie,
d. sodomi, e. sodomy. Ekki veit ég hvenær
oröiö sódómska sést fyrst í ísl. ritmáli, en
orömyndin sódómí finnst þar frá árinu
1892 og lo. sódómiskur frá árinu 1588
(OH).
SÓF(F)I, sfofuhúsgagn, mjúkur bekkur
meö baki og (oftast) örmum til endanna
(OM). Oröiö má rekja til no. suffati í arab-
ísku. Þaö barst til Evrópu og komst inn í
ýmis tungumál þar. Fr. sofa, Þ. Sofa, d.
sofa. Orömyndin sófi finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1820, en sóffi frá 1942 (OH).
SÓFISMI, niöurstaöa sem sýnist vera rétt,
en er raunverulega villandi; hugsanagangur
sem leiöir til slíkrar niöurstööu (OM). Oröiö
er komið af gríska no. sofisma. (Það er
myndaö af sofos sem merkir: vitur, lat.
sophus). Þ. Sophisterei, e. sophism, d. sof-
isme. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1910
(OH). Aöskotaorðið sófisti merkir: maöur,
sem beitir sófisma; heimspekingur, sem
kennir að nota sýndarsannanir án tillits til
raunveruleikans (OM). Gr. sophistes, Þ.
Sophist, e. og d. sofist. Ætla má að þetta
orö sé viölíka gamalt í íslensku og sófismi.
SOJABAUNIR, aldin sérstakrar plöntu af
ertublómaætt (OM). Fyrri hluti orösins er
kominn af japanska oröinu sjoju. Þ. Soja,
d. soja. Oröiö sojabaunir finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1933 (OH).
SÓNA, hljóma, óma, klingja (OM). Orðiö er
komið af so. sonare í latínu. (Sonus merkir
þar: hljóö). E. sound. Finnst í ísl. fornmáli
(Fr.).
14