Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1983, Blaðsíða 10

Myndirnar gefa hugmynd um, hvilíkt flæmi Viðey er. Á efri myndinni er
horft af Sjónarhóii vestur um eyjuna, en á þeirri neðri af Skúlahóli yfir
austurhlutannn. Vinstra megin við áburðarverksmiðjuna í Gufunesi sést
barnaskólinn í Viðey, sem er nánast það eina, sem eftir stendur af húsum á
Sundbakka.
Viöeyjarstofa og kirkjan blasa viö úr Reykjavík. Aö ööru leyti sést harla
lítið eftir af þeim húsum, sem eitt sinn voru klaustur, höfuöból undir
Sjónarhóli, prentsmiöja - aö ógleymdum öllum húsunum á Sundbakka,
þar sem var athafnasvæöi Milljónarfélagsins og Kárafélagsins. Af öllu
þessu er mikil saga, sem hér verður drepiö á í fjórum hlutum.
Viðey var meiri háttar hlunnindajörð og höfuðból. Örlygur Hálfdánarson bókaútgefandi, einn fárra íslendinga, sem
fæddir eru í Viðey, er hér með plóg, sem er táknrænn fyrir búskap Eggerts Briem snemma á öldinni, en lengst til
hægri eru leifar af hlöðnum túngarði, sem lá þversum yfir eyjuna og var frá dögum Skúla fógeta, eða jafnvel eldri. Til
vinstri: Skarfakál vex víða í klettum við strönd Viðeyjar.
þremur. Þorvaldur var þá
sjálfur aldraður orðinn og
þreyttur á allri veraldar-
ívasan. Hafði hann því
hneigst að því ráði að helga
guði ólifaða æfidaga sína
og ganga undir reglu. En
þar sem ekkert munklífi
var að finna í hans lands-
fjórðungi, tók hann það
áform að vinna sjálfur að
stofnun klausturs og leist
honum „ Viðey í Sundum “
einkar vel til þess fallin,
sem hún þá líka var vegna
legu sinnar. Til þess að
koma máli þessu í æskilega
framkvæmd, fjekk hann
tengdadóttur sína, Hall-
veigu Ormsdóttur (ekkju
Björns Þorvaldssonar á
Breiðabólstað), er þá var
talin auðugust kona á Is-
landi, til þess að gefa til
guðsþakka feiknarauð, sem
hún hafði erft eftir Kol-
skegg í Stóradal, frænda
sinn. Mun Snorri hafa verið
þar með í ráðum. “
Klaustrið var vígt 1226 og réð-
ust þangað fimm bræður að Þor-
valdi meðtöldum. Bræðurnir
báru ekki munksnafn, heldur
voru þeir kallaðir kanokar og yf-
irmaðurinn prior, enda klaustr-
ið helgað Ágústínusarreglu, sem
stundum var nefnd „svart-
munkaregla" eftir búningi
bræðranna. Almenningur kall-
aði þá engu að síður munka og
priorinn ábóta og svo fór að það
varð allsráðandi. Samkvæmt
fyrsta máldaga Viðeyjarklaust-
urs, var það helgað guði, Maríu
mey, Jóhannesi skírara, Pétri,
Páli og sankti Ágústínó. Má
ímynda sér að þeir Ágústínusar-
10
bræður hafi átt rólega daga
lengst af í Viðey við nið af hafi
og kvak fugla og ólíkt hefur það
verið því streitufulla athafna-
lífi, sem nú blasir við handan
við sundið.
Að safna auð
með augun rauð ...
I upphafi var Viðeyjarklaust-
ur án tekna. En fyrir því var séð
hjá hinu rétta valdi, að það gæti
staðið til bóta. Biskup, sem
reyndar var ábóti klaustursins,
gaf klaustrinu allar tekjur bisk-
upsstólsins af svæðinu frá
Hafnarfirði í Hvalfjarðarbotn.
Á Alþingi fékkst samþykkt með
atfylgi Snorra Sturlusonar, að
hver bóndi á fyrrgreindu svæði
skyldi gjalda klaustrinu einn
osthleif á ári.
Það var ekki svo galin byrjun.
Viðeyjarklaustur naut þess, að
Þorvaldur frá Hruna var ekki
alveg dauður úr öllum æðum, og
þótt gamall væri, gekk hann
dyggilega fram í því að koma
ýmsum hlunnindum undir
klaustrið þau 9 ár sem hann
lifði. Þá átti klaustrið eyna alla
og engir áttu þar ítök lengur.
Það átti að auki Korpúlfsstaði
og Blikastaði, Kleppsland allt,
laxveiðar í Elliðaám, allan
Vatnsenda og hálft Elliðavatn.
Klaustrið átti engan keppinaut
sunnanlands og slíkum guðs-
þakka-stofnunum var fengsælt
um fé á þeim tíma. Er ævintýri
líkast, hve auðsöfnunin hefur í
rauninni gengið fljótt, og til
viðbótar við það sem áður er
nefnt, telur Jón biskup Helga-
son í grein sinni:
„Selför í Þormóðsdal
hinum efra og alla fjárbeit,
vetur og sumar, geldfjár-
afrétt í Skarðskinn, hólm
þann er liggur í Elliðaám
niður frá Vatnsenda-hólmi,
sjöunda hluta hvalreka og
viðreka í Hvassahrauns-
landi, áttundu vætt hverja
úr hvalreka úr Grindavík,
milli Rangagjögurs og
Valagnúpa af eru 24 vættir
eða meiri hvalur, loks einn-
ig hvalreka milli Hraun-
nes-tjarna og Kolbeins-
skora, fjórðu hverja vætt
úr hval, hvort sem er meiri
eða minni, en „sá maður,
sem býr í Krýsuvík, skal
skyldur að festa hvalinn,
svo að eigi taki sær út og
gera orð til Viðeyjar fyrir
þriðju sól. “ Seinna jukust
klaustrinu svo eignir, bæði
við gjafir og kaup, og það
varð auðugast allra ís-
lenzkra klaustra (telst svo
til að klaustrið hafi átt
samtals 110 jarðir um eitt
skeið).“
Auðsætt er, að það hefur
þurft mikið lið til að gera sér
mat úr þessum hlunnindum öll-
um. En Viðeyjarklaustri og öðr-
um klaustrum á íslandi komu
víðar bitlingar. Bræðurnir urðu
í fyrsta lagi að leggja töluvert fé
á borð með sér. Síðan má telja
próventugjafir þeirra, sem leit-
uðu á náðir klaustranna, svo og
sálugjafir þeirra, sem kusu sér
legstað þar. Þá var það til að
menn arfleiddu klaustrið að öll-
um eigum sínum gegn loforði
um að þeim væru sungnar þar
sálumessur. Margar ágætar
jarðir urðu klausturseign vegna
þessa. Þá voru skólagjöld
námsmanna meðal þess sem
draup og ekki má gleyma sekt-
um fyrir brot á kirkjulögum.
Ljóst er af sögu Viðeyjar-
klausturs, að þar hefur verið
stórbú. I seinustu skýrslu þess
um búpening má sjá, að rekin
hafa verið á fjall á krossmessu
77 geldneyti, en þar að auki
kálfar, og 160 fjár. 22 kýr og 182
ær voru hafðar í seli. Eftir voru
þá heima í Viðey 23 kýr, 20 ær,
13 kálfar og 20 hestar. Af leigu-
kúgildum um allar trissur feng-
ust mikil matföng, oftast smjör,
en stundum fiskur. Eitt árið
fékk klaustrið í leigur rúmar 9
lestir fiska, en 1200 fiskar voru í
hverri lest. Ekki var það nú all-
ur fiskaflinn, því klaustrið átti
14 báta og skip, sem gerð voru út
frá Suðurnesjum, og smærri
báta, sem reru heiman úr Viðey,
eða úr Örfirisey.
Endalok Viðeyjar-
klausturs
Saga Viðeyjarklausturs
spannar 300 ár og hafa menn
ugglaust getað ímyndað sér í
rósemi bústarfa og tíðasöngs, að
klaustur yrði um alla ævi í Við-
ey. En nú var skammt í mikil
átök á trúmálasviðinu; siða-
skipti í álfunni og andskotinn
laus, þegar þær öldur bárust
hingað. I þeirri orrahríð lauk
sögu Viðeyjarklausturs.
I skilmerkilegri grein, sem
forveri minn hjá Lesbók, Árni
Óla, ritaði í Ferðahandbókina
1972, segist honum svo frá ráns-
förinni til Viðeyjar og endalok-
um klaustursins:
„Laugardagskvöldið fyrir
hvítasunnu 1539 lagði
flokkur 14 vopnaðra manna
á stað frá Bessastöðum,
undir forustu Didriks von
Mynden og var ferðinni
heitið til Viðeyjar að taka
klaustrið í kóngsins nafni.
Didrik var vel kunnugt um,
að Alexíus ábóti var ekki
heima, hann var farinn
fyrir nokkrum dögum í
venjulega fardaga yfirreið
ásamt vildustu mönnum
sínum. Var því allt höfuð-
laust í Viðey og ekki annað
karla heima en munkarnir
og vinnumenn á búinu.
Herflokkurinn rændi
áttæring í Laugarnesi og
fluttist á honum til eyjar-
innar og kom þar um miðja
nótt. Var lent í Brekkuvör
og brýndi Didrik þá fyrir
mönnum sínum hvað þeir
ættu að gera, þeir ættu að
fara hermannlega fram, og
mundi þá lítil vörn fyrir.
Síðan gekk hópurinn snúð-
ugt upp að bænum, og var
ekki langt að fara. Þar var
allt fólk í fastasvefni og lá
nakið í rúmunum. Þeir Did-
rik brutu upp bæinn og
ruddust inn. Æddu þeir svo
milli svefnhúsanna og réð-
ust á fólkið írúmunum með
bareflum og ólum. Var þá
engum hlíft, ekki einu sinni
konum né börnum, og var
þarna að heyra kveinstafi
mikla, grát og veinan. Eng-
an mann drápu þeir þó, en
misþyrmdu körlum svo að
þeir voru bláir og blóðugir,
og síðan bundnir.