Lesbók Morgunblaðsins - 30.04.1983, Qupperneq 14

Fundnar súlur landnámsmanna í vorleiðangri á rs. Bjarna
Sæmundssyni í júní 1974. Fundarstaðir eru sýndir á korti á bls. 4.
Dagar í sjó
Fjöldi minnst Finnandi
Nr.
2
3
5
6
7
9
10
11
9
2
10
1
10
3
9
6
4
1
12
28
10
14
6
4
7
15
Magnús Waage, Gísli Gíslason, mb. Bjartur, Neskaupstað;
Kristján Gústafsson, Hornafirði; Þorgrímur Vilbergsson,
Stöðvarfiröi.
Sigmar Gíslason; Gunnar Pétursson, Þorgeirsstöðum.
Landhelgisgæslan, áhöfn þyrlu; Gissur Jóhannesson, Herj-
ólfsstööum.
Magnús Ingjaldsson, Kópavogi; Helgi Friöþjófsson, Sig-
urður Sigurþórsson, Seljalandi.
Stefán Björnsson, Kálfafelli.
Gísli Jónsson, Lækjarbakka.
Helgi Friöþjófsson, Siguröur Sigurþórsson, Seljalandi; mb.
Dreki, Vestmannaeyjum.
Einar Jónsson, Jón Einarsson, Bakka; Guöjón Jónsson,
Siguröur Jónsson, Óskar Þ. Sigurösson, Hallgeirsey;
Ragnar Guölaugsson, Guðnastöðum; Páll Axelsson, Ljóta-
stöðum.
Helgi Friöþjófsson, Siguröur Sigurþórsson, Seljalandi.
Guöjón Guðmundsson, Seltjarnarnesi; Ragnar Jóhann-
esson, Vestmannaeyjum.
Guöríöur Árnadóttir, Knarrarnesi; Ólafur Þóröarson, Ökr-
um.
Georg Skæringsson, Vestmannaeyjum.
Alls 63 súlur
Dagfar
A-mann-
gerðar
Eftir þriggja daga athugun og
umræður um þær rannsóknar-
niðurstöður sem fyrir lágu og
kunnar voru, var það ályktun
sérfræðinganna að rannsókn-
argögn bentu til þess að sam-
band væri milli dagfars A-
manngerðarfólks og kransæða-
sjúkdóms á einhverju stigi.
Þeir töldu aö þessi œ algeng-
ari áhœttuþáttur vœri óháöur
þeim sjúkdómsvöldum sem
kœmu í Ijós meö hækkandi aldri,
háþrýstingi, kólesterólaukningu
og reykingum, og virtist vera
jafnalgengur.
Hver voru þau gögn sem lágu
til grundvallar þessari varfærn-
islega orðuðu, en þó skilyrðis-
lausu viðurkenningu á A-mann-
gerðarhegðun sem áhættuþætti
kransæðasjúkdóms?
Þau voru margvísleg.
í fyrsta lagi staðfestu rann-
sóknir annarra lækna (Dreyfuss
og Cazackes, Grundys og Griff-
ins, Petersons og samstarfs-
manna og Wertlakes o.fl.) at-
huganir okkar um kólesteról í
kunna að gera sér grein fyrir
eigin hæfileikum og vanköntum
til starfsins.
Slíkir hegðunarsérfræðingar,
hvort sem þeir eru hjartasjúk-
dómalæknar, sálfræðingar eða
tannlæknar, eru ekki á hverju
strái hér í Bandaríkjunum. En
þar sem þeirra verður æ meiri
þörf fyrr en seinna er ég viss um
að þeim fer fjölgandi.
Verði sú ekki raunin á kann
dauðsföllum af völdum krans-
æðasjúkdóms að fækka eitthvað
frá því sem verið hefur, en
kransæðastíflutilfellum sem
ekki hefur fækkað að ráði und-
anfarna áratugi mun fara fjölg-
andi í framtíðinni.
Niðurstaða: „Vinur kær. Lifðu
samkvæmt því lögmáli að heim-
urinn sé nógu stór og tíminn
nægur.“
(l>ýtt úr Executive health, maí 1982, SJ.)
Útgefandi: H.f. Árvakur, Keykjavík
Framkvjjtj.: flaraidur Sveinsson
Kitstjórar: Matthías Johannessen
Styrmir (íunnarsson
Ritstj.fltr.: Gísli Sigurðsson
Auglýsingar: Baldvin Jónsson
RiLstjórn: Aðalstræti 6. Sími 10100
Öndvegis-
súlur
Ingólfs
Frh. af bls. 5.
frá hvar og hvenær þeir skutu
súlum sínum fyrir borð.
Endurheimtur urðu góðar,
alls bárust upplýsingar um 63
fundnar súlur eða um 57%
þeirra 110 súlna sem út var
kastað. Minnsta tíma þeirra í
sjó og nafn finnenda, sem í sög-
unni um Ingólf eru kallaðir
þrælar, er getið í 2. töflu. Rek
súlnanna er ennfremur sýnt á 3.
mynd, og kom það heldur betur
á óvart. Myndin gefur allt aðra
mynd af reki við suðurströndina
en sögurnar. Rekið á landnáms-
öld var allt vestur með strönd-
inni, en rekið 1974 var aftur allt
í gagnstæða átt eða austur með
landinu. Hvernig í þessu liggur
verður athugað nánar hér á eft-
ir.
Öndvegissúlur
874 og 1974
Rek stokka og súlna við ísland
á Landnámsöld, sem segir frá í
sögunum, var hér á undan talið
byggjast á þekkingu manna á
landnáms- og söguöld á haf-
straumunum. Hvernig getur sú
mynd samrýmst allt annarri
mynd reksins í júní á þjóðhatíð-
arárinu 1974?
Að athuguðu máli rennir
þetta misræmi á milli reksins
874 og 1974 e.t.v. stoðum undir
kenninguna um að frásagnirnar
túlki fyrst og fremst almenna
þekkingu á hafstraumunum
fremur en raunverulega sögu
einstakra atburða.
Þetta verður að útskýra nán-
ar. Svo enn sé vitnað í bókina
„Hafið“ eftir Unnstein Stefáns-
son, þá segir þar m.a. að „grein
úr Atlantsstraumnum liggur
upp að suðurströnd landsins,
beygir síðan vestur með landinu
og norður með Vesturlandi."
Þessar upplýsingar eru réttar í
meginatriðum, enda eru þær
byggðar á beinum og óbeinum
mælingum og athugunum eða
reynslu sjófarenda. Einnig verð-
ur að hafa það hugfast, „að
straumarnir eru breytilegir og
mjög háðir vindátt“ eða beinum
áhrifum vinds í yfirboðslögum
(vindstraumar), og óbeinum
áhrifum fyrir röskun þeirra á
eðlisþyngdardreifingu í sjónum
(eðlisþyngdarstraumar). Auk
þess og ekki síst hefur vindurinn
bein áhrif á sjálft rekaldið eins
og t.d. athuganir á reki gúmmí-
björgunarbáta hér við land bera
með sér. Af þessu að dæma má
álykta, að einstakar athuganir í
stuttan tíma á hafsstraumum
með tilfallandi rekaldi, eins og
t.d. súlum sérstaks landnáms-
manns árið 874, gefi vart rétta
mynd af meginstraumunum,
eins og kemur fram í reki önd-
vegissúlna austur með landinu í
júní 1974. Það þurfi athuganir
eða reynslu í lengri tíma til að
kveða á um straumana. En
slíkrar reynslu hafa land-
námsmenn aflað sér á siglingum
við landið. Að fenginni reynslu
var svo fyrst unnt að skrá sögur
um rek súlna og stokka í sam-
ræmi við meginstraumana. Höf-
undur þessa pistils telur þetta
sjónarmið gott og gilt, en samt
er þessu e.t.v. ekki þannig hátt-
að. Að sögunum skuli ratast svo
meðalvegurinn með að sýna
straumana við sunnanvert land-
ið „rétta“ má einnig rekja til þess
að sigling hingað út á land-
námsöld hafi þá aðeins heppn-
ast, þegar ríkjandi austlæg átt
var á hafinu og rek allt þá vest-
ur með landi. Einstaka atburðir
hafa þá e.t.v. gefið „rétta“ mynd
af hafstraumunum.
Um landnámsmenn og súlur
þeirra hefur Lúðvík Kristjáns-
son, sagnfræðingur, annars
þetta að segja í öndvegisriti sínu
„íslenskir sjávarhættir" (1980):
„Allar eru fregnir þessar af
Ingólfi Arnarsyni fremur ótrú-
legar og þó ótrúlegast, að hann
hafi loks setzt að „suður í
Reykjavík" af þeirri ástæðu að
sendimenn hans höfðu þar geng-
ið fram á öndvegissúlurnar
reknar. — Sá hluti suðurstrand-
arinnar, sem Ingólfur ætti að
hafa kynnst, hefur ekki verið
ýkja ólíkur því, sem hann er
enn. Hafi Ingólfur róið til fiskj-
ar eystra hefur hann vafalaust
komizt að raun um, að bátur
hans var illa fallinn til þess að
honum væri ýtt frá og lent fyrir
söndum. — Var ekki Ingólfur að
láta skima eftir góðu bátlægi, og
það á norska vísu, en ekki önd-
vegissúlum?"
Dæmi svo lesendur hver fyrir
sig.
Straumar og hafís
við suðurströndina
Hér verður eðli hafstrauma
við suðurströndina og í Faxaflóa
lýst nánar. í þessari grein er vel
við hæfi að benda fyrst á lýs-
ingu Þórhalls Vilmundarsonar,
prófessors, á mikla útbreiðslu
hafíss hér við land fyrr á öldum
(Hafísinn 1969). Hann byggir
athuganir sínar á annálum, sem
segja frá hafís fyrir öllu Norð-
urlandi, suður með Austfjörðum
og fyrir Suðurlandi allt vestur í
Faxaflóa á einstaka árum eins
og t.d. 1695 (4. mynd).
Þessar frásagnir um hafís að
vori fyrir Suðurlandi vestur í
Faxaflóa kunna við fyrstu sýn
að stangast á við vitneskju
okkar um sjávarhita fyrir Suð-
urlandi eins og hann er nú á
dögum, en hann er 5—6° í apríl.
Skilin milli hlýja og kalda sjáv-
arins við suðausturströnd
landsins eru sterk og mikil.
Ætla má að is að austan (aust-
urís) komist ekki öllu lengra
suður og vestur með landinu en
að Vestrahorni eða jafnvel Ing-
ólfshöfða eins og var vorið 1968
Fyrir atbeina Trausta Ein-
arssonar, prófessors, gerði höf-
undur þessa pistils athugun á
því, hver skilyrði þurfa að vera í
strandsjónum við suðurströnd
íslands til þess að hafís komist
svo langt vestur á bóginn sem í
Faxaflóa (Hafísinn 1969). Þekkt
lögmál segir að léttur yfir-
borðssjór við strendur lands á
norðurhveli jarðar leitist við að
streyma til hægri við stefnuna
út frá landinu. Er það vegna
halla jafnþrýstiflata í sjónum
og svigkrafts jarðar. Við strend-
ur íslands myndast á sumrin
heitt og seltulítið yfirborðslag
vegna geislunar sólar og rennsl-
is frá landi. Þetta eðlislétta yfir-
borðslag veldur strandstraumi
réttsælis umhverfis landið og þá
vestur með suðurströndinni. Á
veturna á hinn bóginn kólnar
yfirborðslag sjávar og þyngist,
sjórinn sekkur og annar sjór
leitar að. Þessu heldur fram þar
til strandsjórinn er jafnbland-
aður' niður á talsvert dýpi, á
landgrunninu jafnvel niður á
botn. Kann því að draga úr
strandstraumnum á veturna.
Ástand svipað því sem nú ger-
ist á sumrin, kann fyrrum að
hafa ríkt hér að vori í ísköldum
strandsjó sunnanlands, þannig
að ís hafi borist með strand-
straumi fyrir Suðurlandinu í
Faxaflóa. Forsenda þess er að
yfirborðssjórinn sunnanlands
hafi verið kaldur en jafnframt
svo ferskur, að hann fengi flotið
á sér saltari sjó, þótt heitur sé. í
hinum sögulegu heimildum um
hafís allt vestur í Faxaflóa t.d.
vorið 1695, segir frá miklum
frosthörkum á Islandi og reynd-
ar um Norðurálfu vestanverða
sama vor og undanfarinn vetur.
Því má gera ráð fyrir, að fall-
vötn Suðurlands hafi verið í
klakaböndum fram á vor og ís-
inn þá dregið úr hitaaukningu
strandsjávar, en lækkað seltuna.
ísinn úr austri átti þannig e.t.v.
hægt um vik að brjótast vestur
á bóginn. Hann rak í köldu yfir-
borðslagi, er eigi fékk honum
grandað. Hann hefur og magnað
áhrifin, lækkað seltu og hitastig
sjávarins, svo lengi sem hann
var í sókn.
Heimildum virðist bera sam-
an um, að í Faxaflóa hafi ísinn
sjaldan átt langa viðdvöl, þá
einkum snemma vors (apríl).
Kemur það heim við árssveiflu
hitans nú á dögum. Sumarupp-
hitun í strandsjónum sunnan-
lands hefst í apríl-maí, og ís
kann svo að seinka upphitun í
pólstraumi.
Heimildir segja, að ísinn í
Faxaflóa hafi ekki rekið lengra
en í Borgarfjörð og upp að Mýr-
um. Kemur það heim við
straumakerfi í Faxaflóa að
sumarlagi (Hafrannsóknir
1968).
Strandstraumurinn í Flóan-
um sunnanverðum streymir að
vor- og sumarlagi fyrir Garð-
skaga í Garðsjó, um Stranda-
leiru, Snókahraun og Sviðsbrún
í Kambsleiru fyrir mynni Hval-
fjarðar, og þaðan að miklu leyti
dýpra og jafnvel út í djúp Faxa-
flóa og vestur fyrir Snæfellsnes.
Þar mætir straumurinn ofjarli
14