Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 9
Þunglyndi og dulúð götunnar, 1914.
átti eftir að hafa áhrif, ekki ein-
göngu á málverkin heldur einnig
á skrif hans, var byggð á því
sem Nietzsche kallar „Stimm-
ung“.
Pittura metafisica“
Af hverju „pittura metafis-
ica“? Það getur enginn gefið
nákvæma útskýringu á orðinu
„metafisica", eitthvað sem er
yfir-líkamlegt, — yfirnáttúr-
legt? Reynt hefur verið að þýða
þetta orð á íslensku með dul-
speki, frumspeki eða háspeki.
De Chirico hefur sjálfur látið
frá sér fara að orðið „metafis-
ica“ sé til orðið í sambandi við
myndverk sín fyrir áhrif frá
Otto Weininger, við lestur bók-
arinnar „Des fins ultimes" þar
sem Weininger kemur með orðið
„metafisica" sem „tillögu fyrir
alheimstákn, sem útskýringu á
hverri einangraðri einingu í
heildinni og innsta eðli hlut-
anna“.
í byrjun ársins 1910 sest De
Chirico að í Flórens ásamt móð-
ur sinni. Hann gerðist þung-
lyndur mjög og varð mikið veik-
ur. „Ég málaði stundum lítil
málverk; Böcklin-tímabilinu var
lokið og ég byrjaður að mála
málverk þar sem ég reyndi að
tjá hinar sterku og dularfullu
tilfinningar sem ég hafði upp-
götvað í verkum Nietzsche:
þunglyndi fagurra haustdaga,
síðdegi í ítölskum borgum."
Meðal þeirra verka sem að De
Chirico málaði á þessu tímabili
voru „Ráðgáta haustsíðdegis" og
„Ráðgáta véfréttarinnar". í bók-
inni „Meditazioni di un pittore"
reyndir De Chirico að útskýra
hvernig hugmyndin að verkinu
„Ráðgáta haustsíðdegis“ varð
til.
„Það var bjart haustsíðdegi,
ég sat á bekk á miðju Santa
Croce-torginu í Flórens. Auðvit-
að var þetta ekki í fyrsta skipti
sem ég virti þetta torg fyrir
mér; ég var nýbúinn að ná mér
eftir löng og erfið iðraveikindi
og var í næstum því sjúklega
næmu ástandi. Mér virtist sem
hlutirnir í kringum mig væru á
batavegi. Á miðju torginu rís
stytta af Dante hjúpuðum löng-
um kyrtli. Hann heldur verkum
sínum þétt upp að líkamanum
og drýpur lárviðarkrýndu höfði
eins og til íhugunar. Styttan er
úr hvítum marmara, en hefur
orðið gráslikjuleg með tíman-
um, mjög þægileg ásýndum. Hlý
og sterk haustsólin lýsti Upp
styttuna og framhlið kirkjunn-
ar. Þá fann ég fyrir þeirri ein-
kennilegu tilfinningu að ég væri
að horfa á þessa hluti í fyrsta
skipti og myndbygging mál-
verksins opinberaðist í vitund
minni, og í hvert skipti sem ég
lít á málverkið upplifi ég þetta
augnablik, sem heldur áfram að
vera mér algjör ráðgáta vegna
þess að það er óútskýranlegt.
Þess vegna nefndi ég málverkið
„Ráðgáta haustsíðdegis".
„Pittura metafisica" hófst því
sem persónulegt tjáningarform
De Chirico, en átti síðan eftir að
þróast í ákveðna listastefnu árið
1917, þegar hann kynntist
ítalska málaranum Carlo Carra.
„Metafysíska„-tfma-
bilið 1910—1919
„Metafysíska“-tímabilið er án
efa áhrifamesta tímabilið á
listamannsferli De Chirico og
sérstaklega mikilvægt til þess
að átta sig á honum. En þar með
er ekki ætlunin að útiloka seinni
verk hans. Ég álít að öll tímabil
verka hans samsvari sér að
nokkru leyti, enda þótt þau séu
misjöfn að gæðum.
í málverkunum frá
1910—1914 er mest öll undir-
stöðumyndfræði hans til staðar.
Stytturnar, byggingarnar, boga-
göngin, lestarvagnarnir, járn-
brautarstöðvarnar, verksmiðj-
urnar, turnarnir, klukkurnar,
þrúgandi nálægð skugganna,
fjarstæðukennda fjarvíddin
o.s.frv. í lok ársins 1914 fara svo
kynlausu gínurnar að birtast í
verkum hans. Síðan á hann eftir
að endurtaka með margvísleg-
um breytingum og tilbrigðum
sömu fyrirmyndirnar.
Myndlíkingar De Chirico eru
oft haldnar furðulegum krafti
og einfaldleik. Hann byggir upp
einkennilegan og kvíðvænlegan
heim út frá venjulegum hlutum
sem allir þekkja og geta nefnt,
en skilaboðin eru alltaf óútskýr-
anleg. Hann hefur sjálfur sagt
að það séu sjö borgir sem skipti
meginmáli í verkum hans, og
þær séu tengdar honum á ein-
hvern dularfullan hátt. Þessar
sjö borgir eru: Volo, Munchen,
Flórens, Tórínó, París, Ferrare
og Róm, og voru að hans mati
allar tengdar umbreytingaskeið-
um í list hans og einnig ákvörð-
uðu þær oft myndmál verkanna,
Fyrsta upplifunin sem við
verðum fyrir þegar við horfum á
verk ðftir De Chirico er ósam-
ræmið á milli tíma og rúms. Við
erum stödd jafnt í fortíð, nútíð
og framtíð. Flest verkin sýna
lokuð dularfull svæði, þar sem
allt mannlíf hefur verið numið á
brott og dauðaþögn ríkir. Samt
höfum við það á tilfinningunni
að einhver búi þarna, að einhver
leynist á bak við lokaða glugga-
hlerana.
En þó að maðurinn sé oftast
fjarlægur getur hann birst
okkur í líki styttu, skugga,
brjóstmyndar eða gínu. Ef hann
birtist sjálfur er hann alltaf
hafður í bakgrunni og mjög lít-
ill, (nema í sjálfsmyndunum og
„Heili barnsins“ 1914) líkari
fjarlægri minningu fremur en
mannlegri veru.
Sum málverkin minna á leik-
hússvið, þar sem byggingarnar
breytast í nokkurs konar bak-
tjöld og fjarvíddirnar spila á
sína eigin mótsögn og leita út í
óendanleikann.
Leikararnir (gínurnar, stytt-
urnar) eru þöglir, óhreyfanlegir,
fjarstaddir og nálægir í senn.
De Chirico tekst að opna augu
okkar fyrir raunveruleikanum
með óraunveruleikann að yfir-
skini. Þannig verða þessi mál-
verk hans ósjálfrátt undanfarar
stríðsins. Þetta angistarfulla,
tvíræða og ógnvekjandi and-
rúmsloft átti eftir að verða að
raunveruleika.
Víst er að undirmeðvitundin,
sem varð súrrealistunum svo
kær, er til staðar í verkum De
Chirico. Duldir eigin sálarlífs,
draumórar hans um leyndar-
dómana sem huldir eru undir
yfirborði hlutanna, minningar
hans frá æsku og unglingsárun-
um eru mjög áberandi. Þung-
lyndi fagurra haustdaga, síðdegi
í ítölskum borgum blandast til-
finningu um eftirsjá og bið.
Minningarnar um eilíf ferðalög,
brottfarir og heimkomur og
minningin um föðurinn, sem var
járbrautarverkfræðingur í Volo
og lést þegar De Chirico var
tæplega 17 ára gamall. Rústir og
goðsagnir Grikklands til forna,
aðdáunin á Nietzsche, Schop-
enhauer og Weininger, opinber-
un Böckling og Klinger, — allt
þetta og meira til kemur fram í
verkum De Chirico.
Myndin „Heili barnsins" sem
var máluð árið 1914 og er nú í
eigu Moderna Museet í Stokk-
hólmi, er með dularfyllstu verk-
um „metafyslska“-tímabilsins.
Enginn veit hvert þessi nakti
maður með lokuðu augun er.
Ýmsar getgátur eru á lofti.
Freud-sinnaðir listfræðingar
halda því fram að þarna sé fað-
irinn sjálfur kominn, og ganga
þeir svo langt að sjá i skarlats-
merkinu, sem stendur fram úr
bókinni, og verksmiðjureyk-
háfnum í bakgrunninum, fallus-
tákn. Einnig hefur því verið
haldið fram að þetta væri
dulbúið portrett af Alfred Jarry
og að De Chirico hafi orðið fyrir
áhrifum að portrettmynd af
Pierre Loti eftir Douanier
Rousseau. En eitt er víst að
„Heili barnsins" hefur fallið
Picasso vel í geð vegna þess að
Heili barnsins, 1914.
Dularfulla torgiö, 1971.
9