Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 11

Gréta Sigfúsdóttir
KLIPPT Á ÞRÁÐINN)
Það var hvorki nótt né dagur
en himinninn speglaðist í vatninu
og brá á það annarlegri birtu
sem þrengdi sér gegnum vatnsborðið
niður í dimmt og dularfullt djúpið
Á botni vatnsins lá dýrgripur
óendanlega verðmætur dýrgripur
sem geislum stafaði af
þegar birtan að ofan lék um hann
án þess að gefa honum sérstaka lögun
Vatnið lá kyrrt í faðmi himinsins
í fullkominni sameiningu
utan við rúm og tíma
jafnvel hvikulir vindarnir
héldu niðri í sér andanum
Allt var þrungið lotningu og þögn
Þá sá hún að neðan úr djúpinu
lá festi eða þráður tengdur við ströndina
og hún fann að það var á hennar valdi
að viðhalda draumsýninni
eða klippa á þráðinn
Hana dreymdi þennan draum
nóttina áður en hún framdi morðið
og þó framdi hún það með köldu blóði
Hún hafði talið sér trú um
að í rauninni væri það ekki glæpur:
Löggilt morð
Jacques Prévert
ÉG ER EINS
OG ÉG ER
Ég er eins og ég er
Ég er nú svona gerð
Ef setur hlátur að mér
þá hlæ ég eins og þú sérð
Ég ann þeim sem elskar mig
Er það mín sök ég spyr
ef það er ekki hann
sem ég elskaði áður fyrr
Ég er eins og ég er
Ég er nú svona gerð
Hvað viltu meir af mér
Hvað viltu meir ég spyr
Til unaðar er ég gerð
og engu ræð ég um það
Háhæluð eins og þú sérð
mjaðmir miklar að sjá
brjóstin of mikið út
augun sem dökk af sút
og því spyr ég þá
Hvað gerir það þér
Ég er eins og ég er
til yndis þar sem ég fer
Hvað gerir það þér
hvað fyrir mig ber
Já eflaust hef ég unnað
þeim sem unna kunna
rétt eins og börnin unna
börnin sem kunna að unna
unna, unna ...
Hvíþá að spyrja hvað
Ég er til yndis öllum gerð
og engu ræð ég um það.
Jón Óskar íslenskaöi
Rabb
Gagnfrœði
Gagnfræði. Óneitanlega er miður, að þetta
orð skuli á hröðu undanhaldi í daglegu máli
ogýmislegt bendir til, að það hverfi senn úr
íslensku fræðslukerfi.
Gagnfræðaskóli, gagnfærðapróf oggagn-
fræðingur. Þessi hugtök fela í sér menntun,
sem lengi þótti mikilsverð fyrir framfarir hér
á landi og lét vel í munni fram undir miðja
þessa öld. Um síðustu aldamót þóttu gagn-
fræðingar frá MöðruvöIIum og Flensborg
engir aukvisar og var mikils af þeim vænst.
Þegar saga vorbjartrar ungmennafélagsaldar
á lslandi er könnuð, kemur í ljós, að þáttur
gagnfræðinga reyndist þá veigamikill og
merkur. Úr þeirra hópi komu félagsmála-
frömuðir, stjórnmálaskörungar, athafna-
menn á ýmsum sviðum, menntafrömuðir,
fræðimenn og skáld. Það liggur í augum uppi,
að hugtök eins og grunnskóli og fjölbrauta-
skóli verða visin og lágreist við hlið þessa
rismikla og merkingarljósa orðs, gagnfræða-
skóli. Munurinn á þeim er svipaður og á tveim
ferskeytlum þar sem önnur þarf langa skil-
greiningu til útskýringar, en hin stendur
sjálfstæð og segir allt, sem segja þarf. Það fer
ekki á milli mála, hvað felst í orðinu gagn-
fræði. Það ber svip þeirrar sérstæðu, íslensku
menningar, sem gerir kröfur til einstaklings-
ins í fámennu þjóðfélagi að geta sinnt sem
flestum verkefnum, veraldlegum og andleg-
um. Enginn hefur skilgreint þá menningu
betur en Stephan G. Stephansson í vísunni
um baslhagmennið:
„Löngum var ég læknir minn,
lögfræðingur, prestur,
smiður, kóngur, kennarinn
kerra, plógur, hestur. “
Og það blandast engum hugur um, að vísan
sú arna stendur sjálfstæð, en höfundur henn-
ar var sannur gagnfræðingur úr skóla lífsins,
auk þess að vera skáldmæringur.
Sérfræði eru góðra gjalda verð og í sumum
tilvikum bráðnauðsynleg, t.d. á heilbrigðis-
sviði. Hins vegar virðist sem landlægt dekur
við þau á sem flestum sviðum sé á góðri leið
með að útrýma íslenskum gagnfræðingum,
mönnum fjölþættrar þekkingar og fjölhæfni.
Áður fyrr var ekki óalgengt, að menn með
nokkurra mánaða farskólamenntun, gagn-
fræðapróf eða búfræðinám að baki, hæfu
rannsóknir á aðskiljanlegustu efnum ognæðu
undraverðum árangri. Ýmsir þeirra hafa
unnið þrekvirki, sem langskólagengnir menn
með háar lærdómsgráður mega öfunda þá af.
Þetta kom mér í huga, þegar hörmuleg tíðindi
spurðust frá Patreksfirði íjanúar sl. um
mannskætt snjó- eða krapaflóð. Sem vænta
mátti, voru margir sérfróðir menn kvaddir til
að láta álit sitt íljósi í fjölmiðlum um orsakir
náttúruhamfaranna og þeir jafnframt inntir
eftir, hvort unntyrði að sporna við slíkum
slysum í framtíðinni. Oft var þá minnst á
rannsóknir og gagnasöfnun. Hins vegar
heyrði ég aldrei minnst á það í þessum um-
ræðum, að til væri gagnmerkt rit um skriðu-
föll og snjóflóð á íslandi. Þetta ritverk kom
út í tveim vænum bindum (hvoru um 550 bls.)
árið 1957. Höfundur þess var hvorki háskóla-
menntaður veðurfræðingur eða jarðfræðing-
ur, heldur búnaðarráðunautur, Olafur Jóns-
son að nafni. Hér á Norðurlandi var þessi
gáfaði Austfirðingur löngum nefndur Ólafur í
Gróðrarstöðinni, því að í Gróðrarstöðinni á
Akureyri vann hann í rúman aldarfjórðung,
einkum við jarðyrkjutilraunir og leiðbein-
ingarstarfsemi. En þótt hann sinnti því starfi
af miklum áhuga og fágætri kostgæfni, þá lét
hann sér það ekki nægja. í tómstundum ferð-
aðist hann um öræfi landsins og þær ferðir
vöktu snemma rannsóknaráhuga hans. Fór
svo, að hann hóf vísindalega könnun á því
öræfasvæði, sem nefnt er Ódáðahraun, og
birti niðurstöður þeirra rannsókna í miklu
þriggja binda ritverki. Fyrsta bindið fjallar
um landslag og könnunarsögu Ódáðahrauns,
annað bindið um jarðsögu og eldgosasögu, en
þriðja bindið er ferðaþættir o.fl. Hvert þess-
ara binda er að meðaltali 420 bls., en verkið
kom út árið 1945. Það er athyglisvert, að árið
1947 sendi Ólafur frá sér ljóðabókina Fjöllin
blá og skáldsöguna Öræfaglettur, sem kvikn-
að hafa af nánum kynnum við öræfi landsins
og gerðar eru af skáldlegum hagleik. Þá voru
liðin tvö ár frá því hann hóf heimildakönnun
að sögu skriðufalla og snjóflóða hér á landi.
Eftir tólf ára þrotlaust starf var það mikla
verk fullbúið til prentunar og gefið út 1957.
Hver, sem kynnir sér það, velkist ekki lengi
í vafa um, að það er sönn gagnfræði bæði
leikum og lærðum. Helgi Hallgrímsson, nátt-
úrufræðingur, komst svo að orði um þetta
þrekvirki, er hann minntist Ólafs við andlát
hans: „Með bókinni Skriðuföll og snjóflóð
lagði Ölafur grundvöllinn að íslenzkri „ofan-
fallafræði“, sem þá og reyndar líka síðan
hafði verið vanrækt hrapallega, þrátt fyrir
síendurtekna stórskaða og manntjón af þeim
völdum skriðuhlaupa og snjóflóða. Ólafur lét
þó ekki þar við sitja, heldur kynnti sér margt,
sem um þetta efni var ritað erlendis einkum í
Sviss og Noregi, og reyndi að yfirfæra þá
reynslu sem þar hafði fengist m.a. í fyrir-
byggjandi aðgerðum.
Um þessar mundir var góðæri mikið á ís-
landi og snjóflóðaskaðar fátíðir. Þessum
ábendingum Ólafs var því lítill gaumur gef-
inn af almenningi eða stjórnvöldum. Það var
fyrst eftir hin mannskæðu snjóflóð í Nes-
kaupstað um jólaleytið 1974, að menn vakna
til meðvitundar um þessa miklu hættu, sem
víða vofir yfir jafnvel þéttbýlum stöðum, og
þá voru rit Ólafs dregin fram í dagsljósið. Ef
leiðbeiningum Ólafs hefði verið hlýtt, hefði
aldrei þurft að koma til svo ægilegra slysa. “
Ekki eru liðin 10 ár frá snjóflóðunum í
Neskaupstað, þegar voveifi verður af völdum
krapaflóðs á Patreksfirði. í riti Ólafs er ekki
að finna heimildir um hliðstæðar náttúru-
hamfarir á þeim sama stað.
En Patreksfjarðarkauptún og Pat-
reksfjörður koma nokkuð við sögu i öðru
bindinu. Er þar t.d. greint frá kófhlaupi í
Kollsvík við Patreksfjörð árið 1857, sem er
næsta sjaldgæf tegund hlaupa. Segir Ólafur
ein mitt íþví sambandi: „Snjóflóð í bleytu-
snjó og krapahlaup eru hér algeng, en snjó-
flóð í lausum kornsnjó fátíð og í hjarnssnjó
mjög óalgeng. “ (II. bindi bls. 54.)
Brautryðjendastarf Ólafs Jónssonar á
þessu sviði hefur ekki hlotið verðskuldaða
viðurkenningu og ekki vakið þann áhuga fyrir
skriðu- og snjóflóðavörnum, sem vænta
mátti. Margur hefur hlotið heiðursdoktors-
gráðu af minna tilefni. En þessi einstæði
gagnfræðingur keppti aldrei eftir vegtyllum. 1
forspjalli að hin mikla verki komst hann svo
að orði: „Svo þegar öll kurl koma til grafar, er
það ef til vill æðsta skylda hvers manns að
fylgja rödd hjarta síns.“ Betri væri heimur-
inn, ef allir vísindamenn hugsuðu þannig.
Hugsjónastarf á borð við það, sem Ólafur
Jónsson vann, þekkist vart lengur á auraöld
ogmangaratímum. Þá verða gagnfræðin helst
að víkja af hlykkjóttum fjölbrautum.
Bolli Gústafsson í Laufási.
11