Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 13

Pietro Mascagni
skora Turiddo á hólm til að
halda sóma sínum. En Turiddo
verður fyrri til og bítur af Alfió
eyrað, eins og þá var sveitasiður
undir þessum kringumstæðum,
og þeir keppinautar berjast þar
til Turiddo hnígur niður nár. Á
torginu fyrir framan þorps-
kirkjuna liggur ógæfustúlkan
Santuzza örvilnuð í örmum
Luciu, móður Turiddus. Lola er
á bak og burt, og Alfió stendur
eftir með heiðurinn endurheimt-
an, en dýru verði keyptan þó.
Þannig endar „Cavalleria
rusticana". Hún fjallar um ást-
ina, heiðurinn og dauðann eins
og góðri óperu sæmir, og reynist
heiðurinn þeirra mestur. Nú er
víst öldin önnur í þeim efnum,
en þeir sem leggja leið sína í
Þjóðleikhúsið og gefa sig á vit
þeirri veröld sem var, munu í
engu verða sviknir. Mascagni sá
til þess fyrir rúmum nítíu árum,
og flytjendurnir nú.
Birgit Cull-
berg og
Fröken Júlía
Birgit Cullberg hefur fyrir
löngu hlotið alþjóðlega viður-
kenningu fyrir skapandi starf
sitt við ballett. Hún er mjög
fjölhæf, bæði sem dansari, kór-
eógraf og stjórnandi. Hún las
bókmenntir við Stokkhólms-
háskóla áður en hún hélt til
Englands, en þar nam hún í
fjögur ár, 1935—39, ballett hjá
Kurt Joos, en hann boðaði
aukna túlkun í ballettdansi sem
svar við tilhneigingu hinnar sí-
gildu hefðar í þá átt að leita
fyrst og fremst eftir tæknilegri
fullkomnun og fimi. Þegar árið
1939 hafði hún stofnað eigin
dansflokk, og 1946 var hún einn
stofnenda Sænska danslistar-
hússins, og ferðaðist víða með
sýningar á vegum þess næstu
árin. Á sjötta áratugnum var
hún kóreógraf fyrir Konunglega
Sænska Ballettinn, og setti upp
sýningar að auki víðar í Skand-
inavíu, Þýskalandi og Banda-
ríkjunum. Þá hefur hún verið
stórvirk sem kóreógraf fyrir
sjónvarpsballett, og 1961 vann
hún Ítalíuverðlaunin svokölluðu
fyrir sjónvarpsgerð „Drottn-
ingarinnar illu“, en tónlistina
við það verk samdi Dag Wiren.
Birgit Cullberg
Hún varð stjórnandi Cullberg
ballettsins 1967.
Birgit Cullberg vinnur jafnan
balletta sína úr mjög dramat-
ískum efnivið, og má þar marka
áhuga hennar á vandamálum
mannssálarinnar. Má greina
hvorttveggja í ballett þeim, sem
nú er sýndur í Þjóðleikhúsinu,
„Fröken Júlíu", en hann er
byggður á samnefndu leikriti
Strindbergs, og er tónlistin eftir
Rangström.
Þetta er í annað sinn, sem
Birgit Cullberg sýnir Fröken
Júlíu hér á landi. í fyrra skiptið
var það einnig í Þjóðleikhúsinu,
á Listahátíð þess 10. júní 1960.
Byggt á leikriti
Strindbergs
Ballettinn „Fröken Júlía" er
byggður á samnefndu leikriti
Strindbergs, og er það eitt hans
frægustu verka. Margir lýstu
forundran sinni yfir því, að
Birgit Cullberg skyldi ráðast í
að túlka verk þetta í dansi, og
sögðu það ógerlegt: Strindberg,
skáldjöfurinn, ætti hvergi
heima nema í bókum sínum og
leikritum. En ballettinn var
stórsigur þegar hann var frum-
sýndur i Sænska Ríkisleikhús-
inu 1950, og var hann tekinn til
sýningar í Konunglega ballett-
inum um haustið sama ár. Síðan
hefur ballettinn „Fröken Júlía"
verið sýndur víða um lönd, og
ævinlega við mikla hylli áhorf-
enda.
í leikritinu sjálfu má glögg-
lega sjá þær ástríður, sem eru
megineinkenni sköpunarverks
Strindbergs og eiga uppsprettu
sína í lífsreynslu hans sjálfs:
togstreituna milli aðals og
múgs, ást og niðurlægingu.
„Fröken Júlía“ gerist á
sænsku óðalssetri upp úr 1880.
Verið er að undirbúa Jóns-
messuhátíð. Greifadóttirin frök-
en Júlía er ung stúlka sem lært
hefur af móður sinni að fyrirlíta
holdlegar ástríður. En hún á
unnusta, og í æsingi hátíðarinn-
ar, sem í hönd fer leikur hún sér
að því að láta hann stökkva sem
hund yfir svipu sína og slær
hann síðan. Unnustinn þykkist
við og segir henni upp.
Á Jónsmessuhátíðinni er
dansað og drukkið, og allt þjón-
ustufólkið hefur komið saman
til að skemmta sér. Fröken Júlía
kemur á vettvang, æst og óróleg,
og tekur að sækja blygðunar-
laust á Jean, en hann er þjónn
greifans föður hennar. Jean fer
á vit heitkonu sinnar, eldabusk-
unnar Kristínar, en fröken Júlía
eltir hann og dregur á tálar,
fyrst í dansi, síðar í herbergi
hans. Á meðan safnast þjón-
ustufólkið saman í éldhúsinu og
hefur framferði greifadóttur-
innar mjög í flimtingum.
Þegar fröken Júlía og Jean
birtast aftur sést að hann er
bæði þreyttur og argur. Kristín
eldabuska sýnir þeim fyrirlitn-
ingu á leið sinni til kirkju. Frök-
en Júlía skynjar niðurlægingu
sína, en Jean stærir sig af þeim
tökum sem hann hefur náð á
Júlíu. Fröken Júlía skundar að
fjárhirslu föður síns til að taka
þar peninga til að flýja óðals-
setrið og niðurlægingu sína.
Sem í martröð sér hún forfeður
sína stíga niður úr myndrömm-
um sínum á veggjum salarins og
stíga vofudans sem lyktar með
því að sjálf ættarmóðirin réttir
henni hníf til að fremja með
sjálfsmorð, og hreinsa þar með
nafn sitt. Þjáningum fröken
Júlíu linnir ekki fyrr en hún
skipar þjóninum Jean að stinga
sig til bana.
I ballettinum mótast dansinn
af stéttarmun persónanna. Ólík-
ar stíltegundir togast á: annars
vegar klassískur stíll aðalsmeyj-
arinnar, en hinsvegar frum-
stæður og óskólaður dans þjón-
. ustufólksins. Jean, þjóninn, sem
notið hefur stundarhylli fröken
Júlíu, er sem milli tveggja elda:
hann veit ekki hvort hæfir hon-
um nú: formfesta upphafinnar
stéttar eða óöguð tjáning eigin
upplags.
Leikstjóri „Cavalleria rustic-
ana“ að þessu sinni er Benedikt
Árnason, en aðstoðarleikstjóri
er Þórunn Magnea Magnúsdótt-
ir. Leikmyndir og búningar eru
eftir Birgi Engilberts, en með
hlutverk Turiddo fer rúmenski
tenórinn Konstantín Zaharia,
eða allt þar til Erlingur Vigfús-
son óperusöngvari leysir hann
af hólmi í júní, en Erlingur er
búsettur í Köln og hefur ekki
sungið opinberlega hérlendis í
áratug. Með hlutverk Lolu fer
Sigríður Ella Magnúsdóttir, en
Ingveldur Hjaltested er hin
ógæfusama Santuzza. Halldór
Vilhjálmsson fer með hlutverk
póstekilsins Alfio, og Sólveig
Björling leikur móður Turiddos,
Luciu, Agnes Löve stjórnaði
söngæfingum aðalleikaranna
svo og Þjóðleikhússkórsins, sem
kemur nú fram stærri en áður
og styrktur nýjum röddum.
Aðstoðarmaður Birgit Cull-
berg við uppsetninguna á „Frök-
en Júlíu" er Jeremy Leslie-
Spinks, og fyrst um sinn mun
sonur hennar, Miklas Ek, dansa
hlutverk Jean, en síðar tekur
Per Artur Segerström við, en
hann er aðal sólódansari
Stokkhólmsballettsins, og ís-
lendingum að góðu kunnur síðan
hann dansaði hér á sýningu
Þjóðleikhússins í Giselle.
Dansmeyjar íslenska ballettsins
munu skiptast á um að dansa
hlutverk fröken Júlíu, og að
sjálfsögðu skipa dansarar ís-
lenska ballettsins önnur hlut-
verk. Leikmynd er fengin að lani
frá Cullberg ballettinum, en
búningar eru sumir léðir þaðan,
en aðrir eru héðan.
Guðrún frá Héraðsdal
Frh. af bls. 7.
heima í Héraðsdal, með foreldr-
um sínum, eftir það hún var
heitin Páli, að hún varð þunguð
eftir lítilsháttarmann þann er
sagt er Illugi heiti og fyrir því
hún vissi ærna reiði foreldra
sinna við liggja, vildi hún dylja
það sem lengst. Var það nú um
sumarið, að hún fór til grasa
suður á heiði með öðru grasa-
fólki og lágu þar er Galtarár-
drög heita. Var hún þá að falli
komin.
Maður hét Þorfinnur Jónsson
er upp hafði alist með Jóni í
Héraðsdal og konu hans. Var
hann og í frændsemi við Jón, en
var nú laus og hafði róið suður
um veturinn. Kom hann nú með
öðrum lestarmönnum sunnan og
lögðust þeir undir Sauðafelli á
Kúluheiði. Sagði Þorfinnur svo
síðan, að mjög fýsti sig að ríða
heim norður undan lestinni og
varð það. Hafði hann tvo hesta
góða. Er hann kom í Galtarár-
drög sá hann þar tjald grasa-
fólks, fór af baki og lyfti upp
tjaldskörinni og sá að Guðrún
frá Héraðsdal sat þar ein uppi
allföl álitum, en allir aðrir
sváfu.
Þorfinnur mælti: Nú líst mér
ekki á þig Gunna mín.
Hún mælti: Þegiðu Þorfinnur.
— Tók víravirkisknappa af hálsi
sér og rétti að honum. Vissi hún
að hann hafði viljað kaupa þá af
henni áður og þá eigi verið falir
og bað hann nú duga sér og
koma eitthvað til byggða.
Barnsburður
í Sölvanesi
Söðlaði Þorfinnur þá annan
hestinn reiðtygjum hennar og
tók hana með sér, þó ærinn
vandi þætti honum á vera, ef að
til yrði hún á leiðinni, því það
þóttist hann vita, að jóðsótt
mundi hún tekið hafa, hugðist
að fara skemmstu leið og fór
með hana Litlasand og Gilhaga-
dal og allt komust þau ofan að
Sölvanesi; bjó þar Gunnlaugur
lögréttumaður hálfbróðir henn-
ar. Þorði hún ei heldur heim að
fara, þó kostur hefði þá á verið.
En þegar ól hún barnið, er hún
kom að Sölvanesi, en ei varð það
langlíft. Gekk Gunnlaugur þá á
milli hennar og foreldra henriar
og það sagði hún sjálf, að miklu
þyngra tæki hann á broti þessu
en móðir sín, svo það var lengi
að hann vildi hana ei augum
líta.
Og eigi var hún allskamma
hríð í Sölvanesi. Sagt er að Guð-
rún kvæði þá margar bölstökur,
þó vér vitum eigi að greina, því
vel var hún skáldmælt og er
þetta ein:
Ber eg tíðum bleika kinn,
bundin ekka sárum.
Sorgarbikar sýn ég minn
samblandaðan tárum.
Þó kom svo að faðir hennar
fékk henni fé nokkurt til bús og
fór hún þá að búa á Steinsstöð-
um, erfði hún þá jörð síðar. En
jafnan saknaði hún Héraðsdals,
þar hún var alin, sem hún kvað:
Þó blási nú á bleika kinn,
blærinn rauna svalur,
horfir til þín hugur minn.
Héraðs-fagri dalur.
Var það og oft, að hún kastaði
vísum fram; var hún og kona
glaðlynd af eðli og ör af fé.
Páll silfursmiður Sveinsson
gat son eystra meðan hann var í
Krossavík er Jón hét. Var hann
smiður mikill og fljótvirkur, svo
sagt er hann smiðaði 12 ljái á
dag. Bjó hann á Hrafnkelsstöð-
um síðar.
Var sem hún sæi
gegnum holt og hædir
Páll silfursmiður kom nú
austan frá Krossavík, er Guðrún
hafði farið að búa á Steinsstöð-
um og vildi nú fá hennar er hún
var heitmey hans áður. Þótti nú
mörgum jafnt á komið með
þeim, er bæði höfðu börn átt eft-
ir trúlofun sína og kom þá svo,
að Jón faðir hennar hélt brúð-
kaup þeirra heima í Héraðsdal.
Fóru þau nú að búa saman á
Steinsstöðum og bjuggu þar alla
ævi sína. Þau eignuðust fimm
syni: Svein, Jón, Eirik, Þorstein
og Benedikt. Eina dóttur áttu
þau, Guðrúnu, er giftist Tómási
hreppstjóra á Nautabúi. Hún
varð ekki gömul og voru þau
barnlaus, en fjölmennar ættir
eru komnar frá þeim Steins-
staðabræðrum.
í þætti um Guðrúnu á Steins-
stöðum, segir Gísli Konráðsson
sögur um skyggnigáfu hennar,
þegar hún var að alast upp í
Héraðsdal og ætla ég nú að
segja tvær af þessum sögum.
Frásögn Gísla hefst með þess-
ari setningu: „Var hún all-
snemma hin gerfilegasta mær
og afar vel viti borin."
„Það hafa þeir menn sagt er
kunnugastir voru Guðrúnu, að
oft sæi hún í gegnum veggi, holt
og hæðir. Og það sagði hún sjálf,
að þó hún mjaltaði kýr um vetur
einn í Héraðsdal og setti frá sér
fyrri fötuna en sú er með henni
mjólkaði, sæi hún huldubörn tvö
koma að fötunni með sinn spón-
inn hvort og löptu úr henni sína
6 spænina hvort þeirra. Var það
síðan um mánaðartíma, að Guð-
rún flýtti sér að mjólka og setja
frá sér fötuna og lofa börnunum
að taka spæni þessa, en þau tóku
aldrei fleiri en 6. Guðrún sá
börnin jafnan, en hin mjalta-
konan aldrei.
Oft var það að Guðrún sá álfa
og var það eitt sinn, er hún bar
aska innanbæjar eða baðstofu-
göng, en sami veggur var undir
þeim og húsi því, er litla bað-
stofa var kallað og í henni tvö
eða þrjú rúm. Sýndist Guðrúnu
þá op í gegnum vegginn svo
gerla sá hún rúmin í henni.
Furðaði hana það og greip
svuntu sína frá sér og varpaði
yfir á rúmið. Vildi hún vita með
því, hvort svo væri, sem henni
sýndist og reyndist það bæði að
sögu hennar og annarra, er þar
voru í Héraðsdal, að svuntan lá
á rúminu, þar sem hún fleygði
henni á það.“
Björn Egilsson
13