Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.1984, Blaðsíða 13

MinningaR
MorgunblaðsáruIVI
EFTIR PÉTUR ÓLAFSSON
MinmhgaR
tootoUNBLADSÁHulVl
hrin^nS^^‘
$*Thors
m,dJa nótt
Valtýr svarar
tð saka fyrir frétt um
sjóhemaðinn
fásinninu á íslandi á kreppuárunum milli heimsstyrjaldanna beggja, þótti
góð tilbreyting að fá í heimsókn á sumrin stór skemmtiferðaskip sem dvöld-
ust hér dagstund eða tvær. Einnig komu stundum fræg skip, sem menn
þekktu af afspurn, eins og skemmtisnekkja Hitlers, Aviso Grille, og um
sama leyti stórt breskt beitiskip. Okkur blaðamönnum þótti fróðlegt að veita
athygli áherslumuninum hjá Bretum og
Þjóðverjum, er þeir voru að sýna okkur
skip sín. Þjóðverjar voru einkum hrifnir af
vopnabúnaði skipa sinna, einnig snekkj-
unnar, þótt ætluð væri til skemmtiferða.
En Bretar fóru með okkur svo að segja
beint í eldhúsið til að sýna okkur að þeir
færu vel með sjóliða sína. Oft siðar hefir
mér komið þessi samanburður í hug.
Eitt hinna stóru skemmtiferðaskipa sem
oft komu hingað fyrir stríð var Atlants-
hafsfarið Franconia, meira en tuttugu
þúsund smálesta skip, með öllum þægind-
um, jafnvel bíósölum, keppnisvöllum og
vínbörum. Skip þetta var býsna ólíkt
farþegaskipum okkar íslendinga, Gullfossi
(hinum fyrsta) og Dronning Alexandrine,
fimmtán sinnum smærri skipum en Franc-
onia var.
Viku eftir hernmámsdaginn lá Franc-
onia skyndilega á ytri höfninni í Reykja-
vík, ásamt systurskipi sínu, Lancaster.
Með þessum skipum var sagt að komið
hefðu 5—6 þúsund hermenn.
Bretinn kom víða við
í dagbók Alan Brookes, sem getið verður
um síðar, segir á einum stað um veturinn
1940—41: „Hvern mánuð voru
40.000—50.000 hermenn og flugliðar,
skipakostur var ekki til handa fleirum,
sendir að heiman frá Englandi til her-
stöðva víða um heim. Herbúðirnar voru
furðu margar, í Norður-írlandi, á íslandi,
Bermuda, í Vestur-Indíum, Gíbraltar og
Möltu, Vestur- og Austur-Afríku, Eritreu,
Abessiníu og Súdan, Egyptalandi, Palest-
ínu, Sýrlandi, Kýpur, írak, Arabíu, Maur-
itius, Indlandi, Ceylon og áður en Japanir
komu í stríðið, Burma, Malaya, Borneo og
Hong Kong fullkomnlega."
Þegar litið er á alla þessa upptalningu
verður kannske skiljanlegt hversvegna
breska þjóðin varð ekki neitt sérstaklega
uppnæm er henni bárust þau tíðindi að
nýtt land væri komið í hópinn og breskt lið
væri komið til íslands. Bretar litu varla
upp þegar þeir heyrðu í útvarpinu að her
þeirra hefði lagt undir sig ísland. Að því
verður vikið nánar síðar.
Bretar hafa um fullra tveggja alda skeið
og gott betur haft mikil umsvif í heimin-
um. Fræg er lýsing þýska heimspekingsins
Hegel á Bretum á þessa leið: „Líf þeirra
byggist á verslun og iðnaði og þeir hafa
axlað þá byrði að vera boðberar menning-
ar i heiminum. Verslunaráhugi þeirra er
með þeim hætti að þeir þjóta yfir lönd og
höf til að taka upp tengsl við menning-
arsnauðar þjóðir, búa til vöruskort hjá
,
Ein orrustan sem Bretar voru um það bil að
tapa, kannski sú mikiivægasta, var orrustan
um Atlantshafíð. í þeirri orrustu kemur ís-
land við sögu og hafði að vissu leyti úrslita-
áhrif.
þeim, örva framtak og koma á þjóðfé-
lagsskipan svo verslun fái þrifist, þ.e. að
lagalaust ofbeldi takist af, eignarétturinn
verði virtur og ókunnugum sýnd kurteisi."
Þessi ummæli Hegels leiddu til þess að
farið var að kalla Breta „þjóð búðarkarla".
Einmitt um sama leyti og lýsing Hegels
birtist lögðu breskir þegnar leið sína til
fslands, eins og sagt er frá á einum stað
(dr. Jón Helgason, prófessor, í greininni
„fslensk handrit í British Museum"). Jón
segir að til sé í einu handriti „til að mynda
tillaga samin árið 1801 að Bretar leggi
undir sig fsland. Höfundur nafngreinir sig
ekki en kveðst hafa komið til þessa lands
1772, og er þá sýnt að þetta er Sir Joseph
Banks. Hann segir að sér hafi virst sem
öllu fólki á fsiandi vegni illa og spáir að
það mundi þegið að hafa húsbóndaskipti.
Ef þangað væru sendir 500 menn með fá-
einar byssur muni þeir geta lagt undir sig
landið fyrirhafnarlaust og telur hann
þetta mundu vera hyggilega ráðstöfun."
„Hyggileg ráðstöfun,“
segir Sir Joseph
Banks
í maí 1940 þóttist breska stjórnin sjá
ástæðu til að senda „fáeinar byssur" til
íslands. í raun var þá að hefjast tímabil í
sögu bresku þjóðarinnar, sem þeir kalla
sjálfir „their finest hour“ — sína fegurstu
stund. Fegursta stundin hófst með varn-
arsigri bresku Hurricane- og Spitfire-
flugvélanna í loftbardögum við þýskar
Messerschmitt-flugvélar yfir Englandi í
september 1940. Síðan komu ótal orrustur,
sem þeir töpuðu áður en þeir unnu stríðið.
Ein orrustan sem þeir voru um það bil að
tapa, kannske sú mikilvægasta, var orrust-
an um Atlantshafið. f þeirri orrustu kem-
ur ísland við sögu og hafði að vissu leyti
úrslitaáhrif. Mig langar til, í þessari upp-
rifjun, að sýna grimmdina í sjóhernaðin-
um með því að prenta hér orðrétta frétt,
sem birtist á aðalfréttasíðu Morgunblaðs-
ins haustið 1941:
Mbl. 16. september
1941
„Nokkrir skipbrotsmenn úr skipaflota,
sem varð fyrir árás kafbáta í Norður-
Atlantshafi, hafa dvalist hér í Reykjavík.
Tíðindamaður blaðsins átti tal við einn
þeirra sem skýrir svo frá að búið hafi verið
að sökkva 19 skipum af 64 í skipaflotanum
er skipið, sem hann var á, varð fyrir tund-
urskeyti. Kafbátaárásin hafði þá staðið í
tvær nætur. Frásögn skipbrotsmannsins,
sem er ung sænsk stúlka, er í stórum
dráttum þessi:
Skipaflotinn hafði verið á siglingu í
nokkra daga, þegar aðvörun kom um að
kafbátar væru í grennd. Við höfðum áður
breytt um stefnu, e.t.v. til að komast fram-
hjá kafbátunum. En um nóttina hófst at-
gangurinn.
Tunglskin var bjart. Allt í einu heyrðum
við hvell og við sáum strók standa upp úr
einu skipanna. í fyrstu héldum við að hér
væru aðeins einn eða tveir kafbátar á ferð.
En nú sáum við skip stingast á kaf bæði á
bakborða og stjórnborða. Um leið gaus upp
strókur langt aftur í skipaflotanum. Kaf-
bátarnir hljóta þvi að hafa verið margir.
Við sáum aldrei neina kafbáta.
Þeir virðast hafa komið upp í miðjum
skipaflotanum. Nokkrar flugvélar, senni-
lega breskar, komu á vettvang og vörpuðu
niður rauðum blysum. Munu blysin hafa
átt að leiðbeina herskipunum, sem skipa-
lestinni fylgdu, hvar kafbátarnir lægju í
leyni, því skipin hófu strax harða skothríð,
þar sem blysin komu niður. Einnig vörp-
uðu þau í sífellu djúpsprengjum. Það sem
þarna gerðist var hræðilegt. Sum skipin
sukku með allri áhöfn. Eitt skipið var
hlaðið járnmálmi. Það sökk um leið og það
var hæft. Olíuflutningaskip sprungu í loft
upp og lýstu upp himinhvolfið. Þau urðu
samstundis alelda stafna í milli. Næsta
dag var hlé.
Nóttina eftir héldu árásirnar áfram. Við
óttuðumst að röðin kæmi þá að okkur.
Þegar skip okkar var hæft, fannst mér það
næstum eins og léttir, eftir að hafa heyrt
ópin frá hinum skipunum. Það var ægilegt.
Farmur okkar var timbur. Hefði farm-
urinn verið annað, er ekki líklegt að nokk-
ur okkar hefði bjargast. Við komumst öll
nema sex í bátana. Þessir sex munu hafa
farist í sprengingunni. Með okkur var ung-
ur maður, sem bjargast hafði tvisvar áður
af skipum sem skotin voru í kaf. Nú er
hann víst búinn að fá nóg. Það var greini-
legt að ekki var hann bráðfeigur. Þungir
bitar féllu á báðar hliðar honum og mynd-
uðu hlið, sem hann gat gengið í gegnum.
Með okkur var einnig danskur piltur.
Hann hafði dreymt, áður en við lögðum af
stað, að hann myndi farast með þeim
hætti að hann yrði kraminn. Hann hló að
draumnum. Þegar tundurskeytið hæfði
skipið var hann aftur á hjá timburhlaðan-
um.
Ég var stödd í messunni, áður en skeytið
hitti. Skipskötturinn lét þar fara vel um
sig. Ekkert hugboð hafði hann fengið, því
hann sýndi engin merki um að sér væri
órótt.
Skipið sem stúlkan var á var sænskt, en
í þjónustu Breta. Aðeins einu sinni áður
hafði það orðið fyrir árás. Þá var það í
förum milli Spánar og Englands. Þýskar
flugvélar gerðu árás á skipið og 10—20
önnur skip í sömu skipalest. Engin
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 21. JANUAR 1984
13