Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1984, Page 6

Það er á köldum janúardegi í Helsinki
sem við Bo Carpelan hittumst og rifjum
upp gömul kynni frá rithöfundaþingi í
, Stokkhólmi 1978. Það fer vel um okkur á
barnum á Hotelli Presidentti.
Ég er nýkominn af fundi Bókmennta-
verðlaunanefndar Norðurlandaráðs þar
sem ákveðið var að veita sænska skáldinu
og skáldsagnahöfundinum Göran Tun-
ström verðlaunin fyrir skáldsöguna Jul-
oratoriet. Þetta er merkileg skáldsaga,
segir Carpelan, en ég gæti trúað að vinur
minn Lassi Nummi væri dapur í dag.
Ljóðabók Nummis Kaksoiskuva var til-
nefnd af Finna hálfu í sænskri þýðingu
Carpelans og nefndist á því máli Dubbel-
bild. Ljóðabók Tua Forsström September
var hin bókin sem Finnar tilnefndu. Ég
spyr Carpelan um álit hans á skáldunum
og svarið er hnitmiðað að hans hætti: Ljóð
Nummis eru einföld og músíkölsk, Forr-
ström er gott skáld, en ungt.
Sjálfur fékk Bo Carpelan Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs 1977 fyrir
Bóðabókina I de Mörka rummen, í de ljusa.
I fyrra kom út eftir hann ný ljóðabók:
Dagen vánder. Gagnrýnendur hafa sjaldan
verið jafn einhuga um mikilvægi bókar og
í skrifum sínum um Dagen vánder. Áhuga-
sömum lesendum er bent á íslenska um-
sögn um bókina (Því sem ég vil muna
gleymi ég, Morgunblaðið 29. júlí 1983).
Eg hef vont minni, segir Carpelan; eftir
Flaubert er haft að rithöfundar séu menn
með slæmt minni, þess vegna skrifi þeir í
því skyni að rifja upp fyrir sér hlutina.
Ég býð honum vindil. Þessi er of sver,
segir hann, ég fæ mér heldur sígarettu.
Við drekkum viskí. Sjússarnir eru naumt
skammtaðir. Síðan fáum við okkur bjór,
Carpelan léttan, ég sterkan.
Bo Carpelan er kominn hátt á sextugs-
aldur, fæddur 1926. Hann hefur að vonum
elst síðan ég sá hann síðast, en augun eins
og í æskumanni og í þeim mikil hlýja.
Andlitið er sékennilegt, ekki síst vegna
þess hve hakan er löng. í anddyri Hotelli
Presidentti skar hann sig úr fjöldanum.
Hann stóð þar í síðum frakka og með hatt
í hendi eins og hann væri að bíða eftir
næstu lest. í fari hans er í senn ákafi
skáldsins og fáguð framkoma heims-
mannsins.
Carpelan hefur lengi starfað sem bóka-
vörður Borgarbókasafnsins í Helsinki og
verið yfirbókavörður í forföllum. Hann
hefur verið í leyfi frá störfum síðan 1980,
en býst við að hefja aftur störf í safninu í
september á næsta ári. Þá er útrunnið það
tímabil sem hann hefur notið ríkislauna
til ritstarfa.
Ekki hefur hann setið auðum höndum
undanfarin ár. í haust er væntanlegt eftir
hann hjá Bonniers í Stokkhólmi digurt
safn ljóðaþýðinga úr finnsku, 340 bls. verk.
í bókinni eru þýðingar á ljóðum 24 skálda.
Svo nokkurra sé getið má nefna Anhava,
Haavikko, Holappa, Manner, Nummi,
Saarikoski, Saaritsa og Rekola. Um ljóða-
þýðingar segir Carpelan að það sé fráleitt
að hann geti þýtt skáld sem eru óskyld
honum. Þýðing eftir mig verður að vera
sænskt ljóð, ekki hljóma eins og þýðing.
Það er staðreynd að sænskan er orðfátæk-
ari en finnskan, heldur hann áfram,
finnskan á til fleiri orð yfir hið sarria.
Bo Carpelan er fús til að ræða og jafnvel
skilgreina bækur sínar. í Den svala dagen
Finnland
tilheyrir
okkur
Með Bo Carpelan í Helsinki
EFTIR JÓHANN HJALMARSSON
(1961) segir hann að tónninn sé einfaldur.
73 dikter (1966) einkennist af því að ljóðin
eru svo hnitmiðuð og fáguð að þau minna á
fiskbeinagrind. í Gárden (1969) er stíllinn
breiðari. Bókin fjallar um bernsku skálds-
ins í Helsinki. Ljóð sem ég hef ort eftir að
Gárden kom út hafa verið sundurlausari;
mér hefur ekki tekist að yrkja nema sund-
urlaust eftir það.
Form og innihald verða að haldast í
hendur, segir Carpelan. Skáldið yrkir sí og
æ um hið sama: fæðingu, þjáningu, ást,
dauða. Að vera skáld er að sjá húsvegg
nágrannans í fyrsta sinn svo að vitnað sé
til Gunnars Björling. Að sjá er mikilvæg-
ast. Það er mikilvægt að miðla öðrum af
fegurð. Á sínum tíma voru mörg skáld, ég
þar á meðal, kölluð sumarhúsaskáld í niðr-
andi merkingu, sagt að við ortum ekki um
annað en sólarlag og skóga, vildum ekki
taka þátt í raunveruleikanum, tileinka
okkur félagsleg viðhorf. Slíka gagnrýni
hirði ég ekki um! Meðal skálda sem hafa
verið sama sinnis er T.S. Eliot. Ég tel mig
ekki í slæmum félagsskap að þessu leyti.
Við getum nefnt tvenns konar skáld seg-
ir Carpelan með nokkrum þunga: skáld
eins og Björling sem búa í eigin málfars-
legum alheimi og yrkja þúsund tilbrigði
við eigin Ijóð. Einnig getum við nefnt skáld
sem eru sífellt að klífa fjöll, upp og niður
og svo aftur upp. Maður heldur að maður
hafi fundið eitthvað, en ferðinni lýkur
aldrei.
Þar sem prósaljóð eru nú mjög til um-
ræðu á Norðurlöndum spyr ég Carpelan
um viðhorf hans til þeirra. Sjálfur hefur
hann ort mörg prósaljóð. Prósaljóðið er
saga, ekki ljóð, segir Carpelan. Það er ljóð
án þess að vera ljóð, smásaga án þess að
vera smásaga. Þetta er mjög erfið list, eins
og að ganga á línu eða verða skyndilega
kalt.
Hvað skiptir mestu máli fyrir Ijóðið,
einkennir það helst?
Innri hrynjandi er veigamest, annars
verður ljóðið prósi.
Carpelan kemur með sína eigin útgáfu á
frægum orðum Gunnars Ekelöf: Það sem
þú hefur skrifað hefur þú í senn skrifað
milli línanna og í línuna.
Ég hef alltaf haft áhuga á að skrifa á
fjölbreyttan hátt, segir Carpelan, fleira en
ljóð. Ég hef samið barnabækur, unglinga-
bækur og fullorðinsbækur. Hver man ekki
Bogann sem kynnst hefur þeirri sérkenni-
legu unglingasögu? Hún kom út í þýðingu
Gunnars Stefánssonar fyrir tveim árum.
Auk hennar hefur Carpelan samið skáld-
sögur, sumar þeirra eru eins konar sam-
bland æsisagna og sálfræðilegra kannana:
Rösterna í den sena timmen, Din gestalt
bakom dörren, Vandrande skugga.
Ég hef lengi verið með skáldsögu í smíð-
um, segir Carpelan, um lítinn mann í
skugga stórs manns. Þessi maður var afa-
bróðir minn.
Það er skrýtin bók sem ég er að vinna að
núna. Marginalia á hún að heita og er um
grísk og rómversk skáld, eigin hugleið-
ingar um efnið og með mörgum tilvitnun-
um. Kannski gefur Bonniers hana út í
haust?
Okkur verður tíðrætt um brautryðjend-
ur í norrænni ljóðlist: Edith Södergran,
Elmer Diktonius, Gunnar Björling og
Rabbe Enckell. Þessi sænskumælandi
finnsku skáld höfðu ekki sist áhrif á sænsk
skáld eins og Gunnar Ekelöf, Arthur
Lundkvist og Harry Martinson. Þau hafa
líka skipt máli fyrir ung finnskumælandi
skáld, einkum hefur Björling verið mikils
metinn. Um hann skrifaði Bo Carpelan
doktorsritgerð sína: Studier i Gunnars
Björlings diktning 1922—1933 (1960). Að
mati Carpelans er Björling mestur
finnskra skálda, síðan koma í þessari röð:
Enckell, Södergran og Diktonius.
Helsta arftaka Gunnars Björlings telur
Bo Carpelan vera Peter Sandelin.
Finnsk-sænsku módernistarnir þoldu
ekki skraut og mælgi í skáldskap, segir
Carpelan. Þeir voru á móti rími sem
skrauti. En finnsk-sænskur skáldskapur
er í nokkurri hættu. Hverri? Að láta stað-
ar numið í finnsk-sænskum módernisma,
endurnýjast ekki.
Carpelan minnist á árið 1954 sem eftir-
minnilegt ár fyrir finnskan nútímaskáld-
skap. Þá komu út bækur eftir tvö meiri-
háttar finnsk skáld: Eeva-Liisa Manner og
Paavo Haavikko. Haavikko er frábært
skáld, heldur Carpelan áfram, en Svíar
skilja hann ekki, skrifa ekki gagnrýni um
bækur hans. En allt bendir nú til þess að
hann sé að verða viðurkenndur í Banda-
ríkjunum, sem einn hinna stóru.
Spurður að því hvort hann líti að nokkru
leyti á Svíþjóð sem sitt land, svarar Carp-
elan:
Svíþjóð var og er framandi land. Finn-
land tilheyrir okkur.
Carpelan minnist á gildi margra skálda
fyrir sig. Ekki síst telur hann upp rússn-
esk skáld: Pasternak, Ahkmatovu, Mand-
elstam, Tvsetaévu.
Carpelan hristir höfuðið þegar pólitík
ber á góma. Hann segir:
Að maður skrifar, þýðir að maður lifir.
í framhaldi af því að Carpelan telur að
um töluverð áhrif sé að ræða frá rússnesk-
um bókmenntum í finnskum skáldskap,
ekki síst Majakovskí-áhrif meðal hinna
finnskumælandi, förum við á rússneskan
veitingastað og fáum okkur að borða.
Við ræðum meðal annars um það tjón
sem finnskar bókmenntir hafa orðið fyrir
með fráfalli Pentti Saarikoskis í fyrra-
sumar. Carpelan segir að Saarikoski hafi
verið menntaðri en önnur finnsk skáld;
þau lesa yfirleitt lítið. Klassísk menntun
er skáldskapnum ávallt styrkur.
Bo Carpelan kemur til Islands í febrúar
og kynnir verk sín og les upp í tengslum
við norrænt bókmenntaár. Hann kveðst
ekki vera vel að sér í íslenskum bókmennt-
um. En meðal íslenskra skálda sem hann
hefur hrifist af nefnir hann Ólaf Jóhann
Sigurðsson.
6