Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Qupperneq 10

HALLEY og GIOTTO
Rannsóknarhnettinum GIOTTO er ætlað að mæta
halastjörnunni Halley augliti til auglitis þann 13.
mars 1986 og senda myndir af fundinum til jarðar.
Þá myndar hali Halleys u.þ.b. 90° horn við braut
hennar. Ekki er gert ráð fyrir að Giotto lifi af fundinn.
Lesbók/Gói
Giotto til fundar við
Halley úti í geimnum
Giotto var skotið á loft 2. júlí 1985 með Ariane-
eldflaug. Upphaf hinnar 700 milljón kílómetra
ferðar til að hitta Halley tókst vel, en menn
voru ekki lausir við taugaæsing, því að það
var aðeins um þrjú tækifæri að ræða, og ef
Könnunarhnöttur
geimvísindastofnun-
ar Evrópu, Giotto, á
að komast eins nálægt
Halley-halastj örn-
unni og kostur er,
þótt næstum sé víst,
að hann tortímist
fyrir vikið
Könnunarhnötturinn Giotto þegar verið
varaðsetja bann sarnan / Toulous t
Frakklandi.
ekki hefði tekizt að nota neitt þeirra, hefði
orðið að skjóta áætluninni á frest í 76 ár.
Giotto ber langt af öðrum gervihnöttum,
sem nú eru á leiðinni til móts við Halley,
hvað háþróaðan tæknibúnað snertir. Þetta
er fyrsta rannsóknarverkefni Geimvísinda-
stofnunarinnar Evrópu svo langt úti í geimn-
um, og það hafa fylgt því mörg meiri háttar
vandamál varðandi miðunina, því að ekki
verður vitað nákvæmlega um staðsetningu
Halley-halastjömunnar fyrr en nokkrum
dögum fyrir væntanlegan fund þeirra.
Vandamálið er erfiðara viðfangs vegna
þess, hve rokgjöm halastjaman er á ferð
til sólar. Hiti sólar veldur því, að lofttegund-
ir ijúka burt ásamt ryki með ójöfnum og
ofsalegum hætti og skapa þrýsting, sem
hrekur halastjömuna út af hinni áætluðu
braut. Menn vonast þó til, að ýmsar tækni-
aðferðir, sem beitt verður, muni draga úr
frávikinu að lokum og gera Giotto kleift að
ná fyrstu myndunum af kjama halastjömu,
sem nokkru sinni hafa verið teknar.
Á Alþjóðlegu
Halley-Vaktinni
Allan tímann, sem Giotto er á ferðinni,
mun verða fylgzt með Halley gegnum gervi-
hnetti og sjónauka á jörðu niðri á vegum
hinnar alþjóðlegu Halley-vaktar. Með því
móti mun fást vitneskja um stöðu kjamans,
sem mun verða það nákvæm að ekki skeiki
meira en 500 km. En það er þó ekki nógu
gott fyrir hið endanlega stefnumót, því að
sé gervihnettinum stýrt miðað við 500 km
frávik, gæti fjarlægðin orðið allt frá 0 upp
í 1000 km, þegarþau „hittast".
Lausnin, sem menn hafa fundið og komið
sér saman um, er bæði snjöll og skynsamleg
og felur í sér þátttöku af hálfu Sovétríkjanna
og Bandaríkjanna. Tveir sovézkir Vega-
gervihnettir munu fara fram hjá halastjöm-
unni sjö og fjórum dögum áður en Giotto
kemur á vettvang, og myndavélar þeirra
munu beinast að kjama hennar úr 10.000
km fjariægð. Sovézkir vísindamenn hafa-
fallizt á að gefa Geimvísindastofhun Evrópu
upplýsingar um stöðu kjamans, eftir því sem
hún verður ráðin af myndunum. Geimrann-
sóknastofnun Bandaríkjanna, NASA, mun
veita liðsinni sitt við þessa leiðsögn með
því að nota tækni sína og miðunarstöðvar
beggja megin jarðar til að ákvarða stöðu
beggja Vega-gervihnattanna, svo að ekki
skeiki meira en 40 km.
Samanlagt mun aðstoð Sovétmanna og
Bandaríkjamanna draga úr hugsanlegri
skekkju um miðun Giottos að því marki,
að hún mun aðeins nema 130 km. Síðustu
breytingamar á braut Giottos verður að
ákveða flórum dögum fyrir fund hans og
halastjömunnar, sem verður 13.—14. marz
1986. Giotto mun koma að hinum sýnilega
hjúpi um klukkustund fyrir „fundartímann"
og sennilega verða fyrir höggi 30 mínútum
síðar. Mikið magn rykagna mun lenda á
geimfarinu, en ef högghlífín og hið næma
loftnet standast raunina, mun myndavélin
senda síðan beztu myndimar af kjama
halastjömunnar í lit til j arðar.
Skipanir Geymdar í Minni
Athyglisvert er, hve fjarlægð geimfarsins
frá jörðu er mikil, þegar það hittir Halley
fyrir. Það tekur boðin um 8 mínútur að
berast hina 150 milljón kílómetra til jarðar,
og það merkir, að ekki er um það að ræða
að breyta braut þess á síðustu mínútum.
Geimfarið fær því undirbúnar skipanir, sem
geymdar em í minni þess og bíða síns tíma.
Leiðangur Giottos er sérstakur að mörgu
leyti. Öðmm gervihnöttum, sem stefnt hefur
verið áleiðis til fjarlægra stjama í sólkerfinu,
hefur tekizt vel ætlunarverk sín, en enginn
hefur orðið að sinna þeim á jafnmiklum
hraða, 68 km á sekúndu eða 244.800 km
á klst., og hann á að senda geysilegt magn
af upplýsingum til jarðar á síðustu mínútun-
um, áður en hann eyðilegzt, sem líklegt er.
Vísindamenn hafa unnið ötullega að því
að gera sér grein fyrir aðstæðum í umhverfi
halastjömunnar og hafa hannað Giotto með
hliðsjón af því að hann gæti staðizt hinar
geysiöflugu ryk- og ísagnir, sem munu verða
á vegi hans — á 68 km hraða á sekúndu
hefur ögn, sem vegur aðeins einn tíunda úr
grammi, næga orku til að fara í gegnum 8
sm þykka álplötu.
Hugvitssamleg högghlíf var útbúin til að
vemda geimfarið, þegar það nálgast hala-
stjömuna. Hún er í tvennu lagi, ytra borðið
er 1 mm þykk álþekja, en 230 mm fyrir
aftan hana er 13,5 mm þykk vamarplata úr
níðsterku sérhönnuðu efni. Rykagnir, sem
skella á ytra borðið, álþekjuna, leysast upp
og innri vamarveggurinn á að taka við
upplausninni. Þetta kerfí ætti að koma í veg
fyrir að agnir allt að 0,1 grammi valdi
skemmdum á Giotto. En þetta er engan
veginn örugg vöm, því að stærri agnir
gætu verið þama á ferðinni, og þær gætu
skemmt rannsóknartæki geimfarsins og
það, sem meira máli skiptir, 'stjóm- og fjar-
skiptakerfí þess.
Giotto á að senda myndir í fjórum litum
af Halley halastjömunni, en mörg önnur
verkefni á hann að leysa. Hann á að afla
nákvæmra upplýsinga um samsetningu
hjúps Halleys, greina rafgas hennar og
rannsaka rykagnir á staðnum. Alls ætti
Giotto að senda frá sér 600 milljónir bita
(grunneiningar upplýsinga), sem flytja
okkur mikilsverða vitneskju um myndun
sólkerfisins fyrir 4.600 milljónum ára.
Eftir 8 mín. ferð til jarðar verða myndim-
ar sýndar eftir úrvinnslu á stómm skjám í
stjómstöð Geimvísindastofnunar Evrópu í
Darmstadt í V-Þýzkalandi. Þaðan munu
sjónvarpsmjmdavélar senda myndimar um
heim allan.
Floti Könnunarhnatta
Gervihnötturinn Vega 1 frá Sovétríkjun-
um verður fyrstur könnunarhnattanna til
að ná til Halley-halastjömunnar. Vega 1
og 2 var skotið á loft 15. og 21. desember
1984 í tvíþættum tilgangi, þar sem þeir fóm
fyrst til Venusar og síðan var þeim beint
með tilstilli þyngdarafls reikistjörnunnar
áleiðis til fundar við Halley. Bæði geimförin
skutu út búnaði, sem lenti heilu og höldnu
á yfirborði Venusar, sem og loftbelgs-kanna
í lofthjúp Venusar, þegar þau fóm hjá reiki-
stjömunni 9. og 13. júní.
Vega 1 mun fyrst ná fundi Halley 6.
marz og geta kannað hana úr 10.000 km
fjarlægð. Vega 2 mun koma á vettvang 9.
marz, en fjarlægðin verður ekki ákveðin
fyrr en Vega 1 hefur verið þama. Bæði em
geimförin búin sjónvarpsmyndavélum og
rannsóknartækjum af fullkomnustu gerð.
Þau munu einnig á sinn hátt leiðbeina
„Giotto" og auka á nákvæmni hans.
Japanska geimrannsóknastofnunin sendi
upp fyrsta japanska könnunarhnöttinn sem
fer á milli reikistjama, 7. janúar 1985 frá
eynni Kyushu. Hann kallast MS-T5 og mun
fara í innan við sjö milljón kílómetra §ar-
lægð hjá Halley-halastjömunni 11. marz til
að rannsaka hinn svokallaða sólvind í ná-
lægð hennar.
Öðm japönsku geimfari, Planet A, eða
Suisei, sem þýðir reikistjama var skotið á
loft 18. ágúst 1985. Það mun fara hjá
halastjömunni í 200.000 km fjarlægð 8.
marz nk.
I Bandaríkjunum urðu menn að hætta
við að senda könnunarhnött út af Halley
vegna niðurskurðar á fjárlögum. En eigi að
síður tókst framtakssömum vísindamönnum
að snúa gervihnetti, sem þegar var á braut
úti í geimnum, inn á braut, sem mun bera
hann í innan við 30 millj. km fjarlægð frá
Halley-halastjömunni einhvam tíma í marz.
11. september mætti Isee, en svo hét gervi-
hnötturinn, halastjörnunni Giacobini-Zinner
— og var það þess vegna fyrsta vísindaleg
rannsókn á halastjömu í sögunni. Könnun-
arhnötturinn, sem nú hefur verið endur-
skírður og nefnist ICE Intemational Comet-
ary Explorer) er búinn 13 tækjum, og þess
er vænzt, að 6 þeirra muni senda til jarðar
gagnlegar upplýsingar um samansetningu
halans á Halley.
Sveinn Ásgeirsson tók saman og byggði á
grein í „Flight Intemational".