Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Blaðsíða 2

KÁRI VALSSON
Hugleiðing
með dæmi
Stakkaskipti á ljóðlist síðari
ára eru ekki lengur sama
hitamál og áður, enda eðli-
legt að einnig ljóð sníði sér
stakk eftir tízku. Svo má
ýmsu venjast, að ljúft þyki.
Hefur það og tíðkazt allar
götur frá römmustu heiðni, að vinsæl yrkis-
efni voru endurkveðin hvað eftir annað til
að falla betur að breyttum smekk skáldskap-
arneytenda. Nægir í þessu sambandi að
benda á Hamarsheimt úr íslenzkri goða-
fræði.
Hið óbreytta, slétta fomyrðislag Þryms-
kviðu gat ekki fullnægt kröfum sem fom
hirðskáld gerðu til fullkomnunar forms,
enda mun eini vísuhelmingurinn, sem varð-
veitzt hefur úr Þórshamarsdrápu Eifífs
skálds augnakarls 1) bera glögg merki rit-
tengsla við áðurnefnt Eddukvæði 2) að
mati fróðra manna. Á miðöldum var svo
ortur rímnaflokkur um sama efni 3), en
formfesta rímnakveðskapar hæfði lítt al-
þýðuskáldum sagnadansa. Enginn sagna-
dans íslenzkur um efni úr Þrymskviðu
þekkist lengur, en meðal frændþjóða vorra
á Norðurlöndum em til fjórar gerðir af
„Torsvisen" 4). Fleira mætti tína til, en
skemmst er að minnast söngleiksins Þryms-
kviðu eftir Jón Ásgeirsson.
Upptalning þessi ætti að nægja til að
sýna fram á, að samhengið í íslenzkum
bókmenntum leyfir hveiju skáldi að breyta
til um form. Frá sjónarmiði nútíma ljóða-
gerðar er óheppilegt, að enn skuli vera
kveðskapur á hvers manns vörum, sem spill-
ir smekk manna með úreltri hrynjandi,
stuðlasetningu og rímpijáli. Því er orðið
tímabært að yrkja upp gömul kvæði eða
smellnar lausavísur að hætti órímaðra ljóða.
Þá er loksins komið að því að kóróna
speki vora með því að aðhæfa alkunna vísu
5) Ijóðastíl vorra tíma. Og má hver fordóma-
laus maður sjá yfirburði hins nýja kveðskap-
ar.
Skammhlaup
Fyrírvaralaust
hvarf
ofbirta ljóssins.
Við náttblindum mér blasti
ímynd sortans.
í ofboði
greip
ég vírspotta
hangandi niður
úr lofti.
Að öllu jöfnu
kýs
ég fremur að sjá,
hvar ég drep
niður fæti.
Tilvitnanir Og Heimildir
1) Hlórriði hló, er sáran
hamar of small á skalla
bróður flagðs í bræði.
Borð valt, en skalf storðin.
Fíflaginning, kap. X)
2) Hló Hlórriða
hugr í brjósti,
er harðhugaðr
hamar of þekkði.
(Þrymskviða er. 31)
3) Sbr. Pústrað hefr hann pilta Rymr,
prettum víu- leikinn skálkrinn Þrymr.
Hann fékk högg, það er hausinn tók,
höfuðið fast með afli skók.
(Þrymlur III, 2G í Rímnasafni I, Kaupmannahöfn
1905-12.)
4) Bjöm K. Þórólfsson, Rímur fyrir 1600, bls. 313.
5) Ljósið er dáið og iandið er svart,
í loftinu vír til að hanga’ á.
Mér finnst það I sannleika helvíti hart
að hafa ekki jörð til að ganga’ á.
(Húsgangur eftir Káin samkvæmt munnlegri geymd.)
ERLENDAR BÆKUR
GUÐBRANDUR SIGLAUGSSON TÓK SAMAN
iKlNGItWiUlNI
HUGG/NC THESHORE
Essays and crltlc/sm by
am.
• W.cv4«r»ulljr mr*4 Informollv*'- Marlln Amlt
John Updike:
Hugging the Shore
Essays and Criticism
Penguin Books 1986
Lesandinn er sjaldan á ferli
þar sem búast má við erli og
veðrum. Hann gleðst ekki ef
á hann er heilsað. Hann er
fölur. Kaffíbolli eftir kaffi-
bolla, sígaretta eftir sígarettu
og helstu hreyfingar hans eru
einskorðaðar við handleggi,
fíngur og fætur sem hann
krossleggur á víxl og notar til
stuttra ferða úr stólnum fram
í eldhús eða á annan afkima
til að þjóna þörfum sem hann
hefur til jafns við aðra. Teygi
hann sig á öðrum stundum en
í kringum fótaferðatíma þá er
það til að koma bók fyrir hátt
í hillu eða sækja aðra. Hann
á það líka til að teygja sig
eftir pappírssnepli og penna
ef eitthvað vekur snögga hug-
ljómun í leturfullu höfði hans.
Hann á það til að lesa blöð
og þá gerast hreyfíngar hans
ofsafyllri en venjulega, en
hann er ekki ástríðufullur
blaðalesandi heldur bóka. Það
eru aldrei viðtöl í blöðunum
við þessa tegund fólks og ekki
að furða.
Sp.: Segið mér herra (eða
frú) hvenær byijuðuð þér að
lesa?
Sv.: Ég er alltaf að byija.
Sp.: Þegar þér lesið bækur,
hvað er það þá helst sem vek-
ur áhuga yðar?
Sv.: Friðurinn.
Sp.: Getið þér sagt mér um
hvað þessi bók fjallar?
Sv.: Fiallar Moby Dick um
hval?
Sp.: Ég á við ...
Sv.: Já, ég veit. Eru. ekki
einhveijir áhugaverðari en ég
sem þér vilduð gjarnan ræða
við?
Sp.: Það má vera en ég hef
á huga á nýjum leiðum í við-
talslistinni.
Sv.: Talið þér þá við kýr.
Auðvitað er það lífsins
ómögulegt að fá lesandann til
að tala. Hann þegir þunnu
hljóði að því er virðist en
stundum má heyra hann
spjalla og þá er enginn nærri.
Það eru þó söguhetjur sem
hann hefur ekki fengið neina
fullkomna mynd af en þijósk-
an segir honum að það geti
ekki verið til ófullkomnar bæk-
ur.
Hugging the Shore er safn
ritgerða og bókmenntagagn-
rýni og les enginn óbijálaður
maður þessar níuhundruð
síður í einni bunu en bókin er
skemmtileg til ílits þegar svo
stendur á fyrir lesandanum.
Gunter Grass
Die Blechtrommel
Danziger Trilogie 1
Gunter Grass:
Die Blechtrommel
Roman
Sammlung Luchterhand,
Darmstadt
Þegar þriggja ára bam
verður fyrir vonbrigðum, verð-
ur vitni að óréttlæti sem fyrst
og fremst bitnar á því sjálfu,
fær ekki verðskuldaða athygli,
þá er ekki amalegt að eiga
herlega blikktrumbu sem læt-
ur ógurlega hátt í. Trumban
verður hlutgervingur frelsis-
þrárinnar. Og hvort það er
trumba eða annað hljóðfæri
eða þá bara barkinn, þá kunna
börnin að notfæra sér tæki-
færin. Börn sem í raun eru
ofur-lógísk eru og full af til-
fínningum. Óskar, söguhetja
Blikktrumbunnar, fær trumbu
í afmælisgjöf þá hann er
þriggja ára. Hún var keypt í
krambúð gyðings nokkurs sem
á eftir að selja fleiri eintök
samskonar hljóðfæra þessum
Sama Óskari sem ber tólið oft
á tíðum. Aðra gáfu á Óskar
einnig. Með skrækjum sínum
mölvar hann gler og svo mikil
undur eru í kringum þennan
strák að jafnast á við veruleik-
ann.
Die Blechtrommel ætti ekki
að þurfa að kynna fyrir þyrst-
um lestrarhestum en hana má
stöðugt lesa og það er sama
hvar niður í hana er gripið,
alls staðar nýtur snilldin sín.
Sagan gerist á svörtum árum
Þýskalands. Nasistar komast
til valda. Óskar verður vitni
að tryllingnum í kringum sig
og verður þátttakandi í hon-
um. Trumbusalinn, gyðingur-
inn, hverfur eins og margt
annað í klær bijálsins en Óskar
ber bumbur og skrækir eftir
sem áður. Það frelsi tekur
enginn frá honum.
Gúnter Grass hlaut ofsa-
frægð fyrir þessa bók sína sem
kom út 1959. Voru ekki allir
sáttir við hana en nú, rúmum
aldarfjórðungi síðar, fallast
flestir á snilldina. Tækni höf-
undar er mikil og hlýtur þessi
bók að vera skyldulesning.
Höfundur þessa pistils verður
að játa á sig ógurlegan hortitt
þegar hann uppnefndi Die
Blechtrommel „Tintrommuna"
í öðrum pistli um aðra bók
eftir Grass.
Alfred Andersch:
Efraim’s Book
Þýðandi Ralph Manheim
Penguin Books 1985
„Rithöfundur," sagði James
Joyce, „ætti aldrei að skrifa
um það óvenjulega. Það er
aðeins fyrir blaðamenn."
„Efraim’s Book er að mestu
ofurvenjuleg. Söguhetjan er
engin hetja, hún segir frá í
fyrstu persónu, eintölu, upplif-
ir Berlínarborg sem hún
yfirgaf tuttugu og sjö árum
áður en hún kemur þangað
aftur í leit af óskilgetinni dótt-
ur ritstjóra nokkurs á Eng-
landi. Éfraim er þunglyndis-
legur og dagbókin, skýrslan,
sagnfræðin er þrungin nost-
algíu svo manni líður á
stundum ekki allskostar vel
en andar léttar þegar lestri er
lokið. Allt eins víst að hún
verði aftur tekin úr hillunni
og opnuð hér eða þar því vissu-
lega er hún þessleg og áhrif
hennar á sama máta mikil.
Alfred Anderscher er einn
af merkilegri rithöfundum á
þýska tungu. Stíllinn er
knappur og þurr en er bara
lífið ekki svoleiðis líka? Hann
hefur fengið verðlaun fyrir
störf sín og þessi bók er hans
frægasta til þessa.
N
Anamaðkur á eyðibýli
Hugleiðing á Sunnudags-
morgni
Við hvem er ég að tala? Fyrst og
fremst við sjálfan mig. Það sem
ég skrifa hér, það sem ég hugsa,
er strax gleymt. Senn lokar dauð-
inn eyrum mínum og augum. Og kalk
ellinnar vinnur dag hvem sitt hljóðláta
starf. Ég veit að það er nauðsynlegt. Hvem-
ig ætti ég vesæll maður að geta borið miklu
lengur alla þessa skoplitlu bagga, þessi
mörgu orð?
Ég er fyrir nokkrum dögum kominn úr
ferðalagi úr Qarlægri sveit. Þar sá ég ána-
maðk undir steini á eyðibýli. Ég er einn
slíkur hér heima við ritvél mína. Af tilviljun
kemur skáld úr íjarlægð og veltir steininum
snöggvastyið, setur hann svo aftur í sínar
skorður. Ánamaðkurinn, einstaklingurinn,
sem þama liggur, heldur áfram sínu lífi,
rekur sitt erindi eins og ég hafí aldrei ónáð-
að hann.
I morgun hlustaði ég á útvarpshugleið-
ingu velmetins aldraðs prests, sem vel hefði
getað orðið núverandi biskup landsins, ef
hann hefði kært sig um að þiggja embætt-
ið, var einu sinni sagt. Nú les hann með
setningi og hátíðleika hinn gamla biblíu-
skáldskap um fugla himinsins og liljur
vallarins, sem hvorki sá né uppskera, og
hafa engar áhyggjur. Og einu sinni enn
hugleiddi ég samlíkinguna um dýrð Salom-
óns konungs og klæðleysi og hungur hins
fátæka, sem nýtur umhyggju almáttugs
guðs. Og ég sagði enn í fákænsku minni
og trúleysi: Hvílíkur hræringur. Síðan hlust-
aði ég á fréttimar um yfírvofandi hungur-
morð milljóna manna, sömu söguna og alltaf
hefur viðgengist. í gær var sagt frá nýjum
hryðjuverkum. Er það nema undarleg tilvilj-
un, að líkur skáldskapartexti skuli hafa
verið settur í trúarbækur milljóna manna
og lesinn með fjálgleik endalaust af gáfuð-
um og lærðum mönnum? En guðspjall
ánamaðksins á eyðibýlinu heyrist hvergi.
Trú Og Skynsemi
Mismunandi guðsorðabækur em teknar
trúanlegar og gerðar heilagar í hinum ýmsu
löndum. Eitt frægasta stríð sem nú er iðk-
að, er á milli tveggja múhameðskra landa.
Hið fræga og mikla átrúnaðargoð írans lét
hafa eftir sér skömmu eftir valdatöku sína,
að konur væru til þess eins skapaðar að
fæða böm og vera karlmönnum til ánægju.
Þessa get ég vegna þess sem ég segi kannski
síðar í pistlinum, en ekki vegna þess að það
sé merkilegra umhugsunarefni en annað,
sem liggur í loftinu.
En hvemig verða trúarbækur til? Þær
hafa verið skráðar í löndum, þar sem sam-
gangur hefur verið takmarkaður vegna
fjarlægðar. Kenningar og skáldskapur hefur
þó borist víða að í gegnum aldir og ár-
þúsund, og aðlagast aðstæðum og þeim
atburðum, sem ríkjandi höfðingjar á hveij-
um tíma hafa viljað hafa fyrir sannleika,
oftast til að styðja til áframhaldandi valda
niðja þeirra, sem réðu örlögum og lífí þjóð-
anna, sem mótuðu sögu og kenningu. Þetta
geta fræðimenn sannað, ef þeir kæra sig
um. Og gera, ef þeir þora að hætta lífi sínu
eða brauði.
Trú og skynsemi geta auðvitað átt sam-
leið. En gera það ekki alltaf. Og á öllum
tímum er spurt: Hvað er sannleikur? Trú
og skynsemi geta verið tvö stórveldi, sem
eiga jafnrétthá landamæri. Gott þegar þau
skiptast á sendiherrum. Hörmulegt þegar
hryðjuverkamenn eða óvígir herir með fljúg-
andi atómsprengjur reka erindi þeirra.
Nú fara ungir trúaðir menn inn í helgi-
dóm annarra hagsmunahópa, þjóða eða
jafnvel fámennra safnaða. Þeim hafa verið
fengnar hríðskotabyssur og myrða saklaust
fólk, hefna verka sem allt aðrir menn í fjar-
lægð hafa unnið í sinni fjálglegu trú.
Fangelsi heimsins eru full af saklausu fólki,
sem á von á pyntingum og dauða.
BISKUPSBRÉFIÐ
En hverfum aftur á heimaslóðir. Biskup-
inn okkar, mætur og góður maður, vel
hæfur í sitt embætti, hefur í nýjasta hirðis-
bréfí sínu, vakið til umhugsunar og umræðu
vandamál takmörkunar bameigna. Um það
bil áratugur er liðinn síðan ný og fijálsleg
lög voru sett samkvæmt kröfum kynslóðar-
innar, sem kennd er við ártalið 1968.
Vissulega er ástæða til að gaumgæfa þá
reynslu sem fengin er. En þar þurfum við
að hafa fleira í huga en fomar sögur um
bamaútburð. Endurskoðun verður að byggj-
a-st á reynslu og nuinsóknum á lífí þess
fólks, sem látið hefur eyða fóstri, og einnig
þeirra sem ætluðu að gera það en létu það
ógert?