Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Blaðsíða 12
J Hvers vegna urðu íslendingar þjóðernissinnaðir? EFTIR JÓN HJALTASON mars 1831 skrifaði Baldvin Einarsson, þá staddur í Danmörku, föður sínum til: „Öll veröldin er í upp- námi... og miklir viðburðir sýnast í vændum. Mannanna frelsisandi vaknar, og krefst síns ijettar hjá konungum og einvaldsherrum.“ 1 Þetta var ekki ofsagt af því ástandi sem ríkti í Evrópu á þessum árum. Á Vínarráð- stefnunni 1814-1815 höfðu kóngar og keisarar þó gert sitt besta til að spengja brostna einveldisstóla sína. En þeim tókst ekki betur að beija í brestina en svo að nálega fjórum áratugum síðar átti helsti hugmyndasmiður Vínarráðstefnunnar, Mettemich fursti, fótum fjör að launa undan upgreisnarmönnum. Ólíkt flestum uppreisnum á 18. öld þá voru uppreisnir 19. aldar yfírleitt skipulagð- ar eða að minnsta kosti á stefnuskrá þó svo undirbúningnum hafí stundum verið áfátt. Markmið þeirra var oftar en ekki að efla lýðræði og vekja þjóðarandann. Þetta hug- tak, þjóðarandi, var runnið undan riflum þýska heimspekingsins Johanns Gottfried von Herder (d. 1803). Um hans daga voru Þjóðverjar að taka forystu á sviði lista og heimspeki. Hróður Goethe, Schillers, Kants og Beethovens fór þá viða. En það var einn ljóður á ráði Þjóðveija, þeir stóðu sundraðir og upp úr aldamótunum 1800 kenndi Napó- leon þeim lexíuna „sameinaðir stöndum vér, sundraðir föllum vér.“ Það gátu því varla talist nein undur og stórmerki þó hugmynd Herders, um að vilji þjóðanna til sjálfsstjóm- ar lægi í eðli þeirra, næði góðri fótfestu meðal þýskumælandi manna sem áttu í vök að veijast gegn ágangi Frakka. Og um gjör- valla Evrópu tók þjóðarandinn að lifna við og hugmyndir um lýðræði og þjóðemis- stefnu byijuðu að þrengja sér fram á svið sögunnar. Það er ekki ósenniiegt að einhveijir hvái og reki upp stór augu þegar rennur upp fýrir þeim hversu þjóðemisstefnan á sér ungan aldur. Það er nefnilega hreint ekki sjálfgefíð að hin menningarlegu og pólitísku mörk hljóti ávallt að falla saman á landa- korti þjóðanna. Jafnvel enn þann dag í dag er misbrestur á þessu þó svo mörgum fínn- ist þau tilvik vart annað en undantekning- amar er sanni regluna. En hvemig varð þjóðemisstefnan til og hvers vegna frekar á öndverðri 19. öld en til dæmis í byijun þeirrar 20. eða lok þeirrar 15.? Um þetta hafa fræðimenn löngum brotið heilann. Oftar en ekki hefur þeim orðið það fyrst fyrir að tengja saman þjóðemisstefnu og iðnbyltingu. I ýmsum fjölfræðiorðabókum má lesa að þjóðemisstefnan hafí fæðst með frönsku byltingunni á ofanverðri 18. öld. Tom nokkur Naim gengur til dæmis út frá því að þjóðemisstefnan sé mnnin upp úr byltingunum tveimur, þeirri frönsku og iðn- byltingunni. Naim kveður þjóðríkið sjálft eiga sér aldalanga þróun en hins vegar eigi þjóðemisstefnan sér upphaf í ágangi þró- aðri þjóða á hendur vanþróaðri, hún sé þannig sprottin upp hjá lítilmagnanum sem vopn og sameiningarafl gegn kúgaranum.2 Enski heimspekingurinn Emest Gellner gengur feti framar en Naim og segir þjóð- emisstefnuna innbyggða í ákveðið samfé- lagsform, einmitt það er fylgir iðnvæðingu. Það er nefnilega svo að tæknivæðing 19. og 20. aldar hefur þegar allt kemur til alls gert manninn sífellt háðari náunga sínum. Hann er orðinn eins og tilbúin tegund, nán- ast gervimenni í náttúmnni, segir Gellner, sem þarfnast tilbúins umhverfis sem, ólíkt náttúmnni, getur ekki átt viðhald sitt undir sjálfvirkum öflum. Homsteinar þessa til- búna heims er fræðslu- og samskiptakerfið sem aðeins á ömggt athvarf hjá ríkinu. Niðurstaða Gellners verður því sú að breytt verkaskipting er fylgir iðnbyltingu hljóti óhjákvæmilega að kalla á samsömun ríkis og menningar. Þjóðemisstefnan sé í gmnd- velli sínum kenning um stjómmáialegt sjálfræði sem krefst þess að skil kynþátta og pólitísk landamæri falli saman.8 Þessi sannindi, að tungumálið sé mikil- væg undirstaða samkenndar með fólki og raunar allrar samvinnu þess, em ævafom með mannskepnunni. í árdaga taiaði allt mannkyn eina tungu. En Drottinn allsheijar bar geig í bijósti: „Sjá, þeir em ein þjóð og hafa allir sama tungumál...; og nú mun þeim ekkert ófært verða, sem þeir taka sér fyrir hend- ur að gjöra." Og skaparinn greip til þess ráðs að mgla tungumál manna „ .. .svo enginn skilji framar annars mál.“4 Kenningasmiðir okkar, þeir Naim og Gellner, eiga það sameiginlegt að viðfangs- eftii þeirra er altæk skýringartilraun á tilurð þjóðemissteftiunnar, eðli hennar og mark- miði. Nú vill svo til að íslenskur sagnfræð- ingur, Gunnar Karlsson, hefur sett fram ákveðnar hugmyndir um uppkomu þjóðem- isstefnu á íslandi einu og sér.6 Það er víst óhætt að segja að Gunnar gerir sér hvorki dælt við Gellner né Naim. Og raunar ganga hugmyndir hans í berhögg við þær skoðanir er hæst hefur borið meðal íslendinga sjálfra um þjóðfrelsisbaráttu Jóns Sigurðssonar og félaga. í hnotskum er.nið- urstaða. Gunnars sú að íslendingar hafí ekki verið arðrændir af Dönum og þaðan af síður menningarlega kúgaðir. Það er hin sögulega arfleifð þjóðarinnar er blés þjóð- emisstefnunni lífsanda í vit. Því fullyrðir Gunnar að rætur íslenskrar þjóðemishreyf- ingar liggi í sögu þjóðarinnar en hvorki iðnvæðingu né yfírtroðslum voldugri þjóðar. En Gunnar lætur ekki þar staðar numið heldur þakkar hann framgang þjóðemis- stefnunnar á íslandi þessari sömu menning- ararfleifð. Það háttaði nefnilega þannig til að í Danmörku var Jitið á ísland sem verð- mætan fomgrip. Á þessari eyju lengst norður í Ballarhafi var hið foma mál nor- rænu víkinganna enn við lýði og hin gömlu íslensku handrit gejundu meðal annars sög- ur af afreksverkum danskra konunga. II í fljótu bragði sýnist Gellner vera algjör- lega úti að aka í umræðunni um tilurð þjóðemisstefnunnar. Ófáir sagnfræðingar vilja segja hana mun eldri en iðnbyltinguna og þar með hlýtur Gellner að vera úr leik. Þetta er þó alls ekki óhyggjandi. Hættan er sú að ættjarðarást og þjóðemisstefna, það er barátta þjóðanna til sjálfsstjómar og sjálfstæðis, brenglist í meðförum fræði- manna. Við eigum ótal dæmi um ættjarðar- ást íslendinga. „Ek em ekki norrænn maður“, sagði Hjalti Skeggjason (1018) og undirstrikaði þannig að hann var Islending- ur en ekki Norðmaður. í lok 16. aldar sá séra Amgrímur Jónsson lærði ástæðu til að veija á prenti heiður föðurlands síns, íslands. Á 18. öld orti Eggert Ólafsson: Gleymt ég get þér aldrei, göfugt föðurland, þótt í þykkju kaldri þetta tryggða-band fymast taki fyrir mér. Vanmátturinn veldur því, ég vil samt fylgja þér. Það er greinilegt á þessum dæmum að ættjarðarástin er um margt keimlík, þó jallkonan — tákn íslands og íslenzks þjóðernis. Hér sést eftirmynd eftir Helga Magnússon, sem stundaði listnám í Lundúnum 1874—79, en upphaflega myndin er eftir þýzkan málara, Zwecker að nafni, og er hún gerð eftir forsögn Eiríks Magnússonar, bróður Helga. Táknlegu inntaki myndarinnar lýsir Eiríkur svo í bréfi til Jóns Sigurðssonar: „Konumyndin á að tákna ísland, þvi hún hefur ískórónu á höfði, sem eldar gjósa upp úr. Á öxl hennar er hrafninn, íslands einkennilegasti fugl, Óðins forni vin og skáldanna eftirlætisgoð, fréttafugl mikill og margkunnugur. Yfir sjónum flögrar már, en yfir brimsævi tíma og sögu berst rúnakefli að landi eða upp í fang konunnar, og hefur hún þegar náð einu þeirra. Þetta átti svo sem að vera symbolum (tákn) bókmenntalandsins og sögulandsins okkar. Yfir er nótt og stimdur himinn og máninn uppi. Á bak við em fjöll, tunglroðin á eggjunum." heldur voldugri sé, þeirri tilfinningu er Guð- mundur Friðjónsson frá Sandi orti um: Hún elskaði ekki landið, en aðeins þennan blett, af ánni nokkra faðma og hraunið svart og grett. Jafnt fyrir það skorti á föðurlandsást þeirra Hjalta, Amgríms og Eggerts þann brodd er breytt hefði henni í þjóðemis- stefnu. Þeir bjuggu einfaldlega ekki við þær forsendur sem til þurfti. Og yfírleitt virðist þessu hafa verið svipað farið í öðmm út- kjálkahéruðum heimsbyggðarinnar þar sem á 19. og 20. öld sprattu upp sjálfstæð ríki. Sagan sýnir okkur að það var fyrst á 19. öld sem veralega tók að gæta kröfunnar um sjálfstæði þjóða. En jafnvel þó menn vilji ekki kasta alveg fyrir róða hugmyndum Gellners um þjóðemissteftiuna sem annað andlit iðnbyltingar er engu að síður ljóst að hún kemur illa heim og saman við íslenskan veraleika á 19. öld. íslendingar byijuðu ekki að beijast fyrir pólitísku sjálfstæði í kjölfar iðnbyltingar í landinu heldur höfðu þeir endaskipti á hlut- unum. En getur verið að þeir hafi skynjað tengsl- in við Dani sem yfirtroðslur. Þessu neitar Gunnar og segir Islendinga hafa lært sína þjóðemisstefnu af öðrum, hún hafí hvorki sprottið upp af efnahagslegum - né menn- ingarlegum sárindum mörlandans út í Dani, - og slagkraft sinn átti hún að þakka hinni íslensku menningararfleifð. Það er litlum vafa undirorpið að þjóðemisstefna íslend- inga er ekki sjálfsprottin á Fróni, hún varð í og með fyrir áhrif erlendis frá. En hún féll óneitanlega í ftjóan jarðveg og spuming- in er hvers vegna? Ef við beram okkur eftir erlendum dæm- um þá virðast til dæmis Walesbúar á 19. öld hafa búið við ekki ólíkar forsendur fram- an af og íslendingar. í meira en 1.000 ár höfðu þeir litið á sig sem eina og sérstaka þjóð, þeir vora stoltir af upprana sínum, þeir áttu sér sérstakt tungumál, bókmennta- hefð þeirra var ein sú elsta í Evrópu og teygði sig hundrað ára aftur í tímann og heimkynni þeirra áttu sér skýr landamæri. Þrátt fyrir allt þetta gætti aldrei verulegrar sjálfstæðisbaráttu í Wales. Sjálfsagt vilja einhveijir benda á nálægð þeirra við hjarta breska heimsveldisins sem skýringu. En á hitt er einnig að líta að upp úr 1850 byij- uðu Walesbúar að auðgast á verslun og iðnaði og ólíkt því sem varð til dæmis á írlandi þá máttu Walesbúar er fluttu á mölina í leit að atvinnu taka tungumál sitt með sér. Þannig verður ekki betur séð en að forsendur þeirra til virkrar sjálfstæðis- baráttu hafí í sumu verið enn betri en Islendinga. Þeir áttu sér lifandi menningar- arfleifð og í ofanálagið var iðnbyltingin að ganga í garð hjá þeim. En merkilegt nokk fylgifískur þessa varð ekki kröftug þjóðem- isstefna, þvert á móti. Á síðasta Ijórðungi aldarinnar byijuðu enskumælandi menn að flykkjast til landsins og síðan hefur waleska átt í vök að veijast fyrir enskunni. Þetta varð án þess að þarlendir hefðu uppi mikla burði til að krefjast sjálfstæðis. En hvaða lærdóm getum við þá dregið af sögu Wales? í fyrsta lagi er auðsætt að Gellner verður nauðugur einn kostur að endurskoða kenningu sína í ljósi hennar. Iðnbyltingin í Wales dró nefnilega alls ekki í kjölfari sínu öfluga þjóðemisvakningu. I öðra lagi virðist einsýnt að fom menn- ingararfleifð, jafnvel þó hún sé ákaflega kvik í þjóðarsálinni, megnar ekki ein og sér að vekja sjálfstæðisbaráttu. Gunnar hlýtur því að endurskoða að minnsta kosti þá full- yrðingu að þjóðemishreyfing íslendinga hafí átt rætur í menningararfleifð þjóðarinn- ar. Hún sýnist miklu frekar hafa orðið vopn í baráttunni. Vitaskuld má benda á mjög mismunandi fjarlægð Wales og íslands frá herraþjóðum sínum, eins og drepið er á hér að framan. Það er þó ákaflega hæpið að lega Wales hafí orðið þess valdandi íið þar kviknaði aldrei öflug þjóðemisvakning. Benda má á að írland er ekki nema steinsnar frá Eng-

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.