Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Blaðsíða 12
J
Hvers vegna urðu
íslendingar
þjóðernissinnaðir?
EFTIR JÓN HJALTASON
mars 1831 skrifaði Baldvin Einarsson, þá staddur
í Danmörku, föður sínum til: „Öll veröldin er í upp-
námi... og miklir viðburðir sýnast í vændum.
Mannanna frelsisandi vaknar, og krefst síns ijettar
hjá konungum og einvaldsherrum.“ 1
Þetta var ekki ofsagt af því ástandi sem
ríkti í Evrópu á þessum árum. Á Vínarráð-
stefnunni 1814-1815 höfðu kóngar og
keisarar þó gert sitt besta til að spengja
brostna einveldisstóla sína. En þeim tókst
ekki betur að beija í brestina en svo að
nálega fjórum áratugum síðar átti helsti
hugmyndasmiður Vínarráðstefnunnar,
Mettemich fursti, fótum fjör að launa undan
upgreisnarmönnum.
Ólíkt flestum uppreisnum á 18. öld þá
voru uppreisnir 19. aldar yfírleitt skipulagð-
ar eða að minnsta kosti á stefnuskrá þó svo
undirbúningnum hafí stundum verið áfátt.
Markmið þeirra var oftar en ekki að efla
lýðræði og vekja þjóðarandann. Þetta hug-
tak, þjóðarandi, var runnið undan riflum
þýska heimspekingsins Johanns Gottfried
von Herder (d. 1803). Um hans daga voru
Þjóðverjar að taka forystu á sviði lista og
heimspeki. Hróður Goethe, Schillers, Kants
og Beethovens fór þá viða. En það var einn
ljóður á ráði Þjóðveija, þeir stóðu sundraðir
og upp úr aldamótunum 1800 kenndi Napó-
leon þeim lexíuna „sameinaðir stöndum vér,
sundraðir föllum vér.“ Það gátu því varla
talist nein undur og stórmerki þó hugmynd
Herders, um að vilji þjóðanna til sjálfsstjóm-
ar lægi í eðli þeirra, næði góðri fótfestu
meðal þýskumælandi manna sem áttu í vök
að veijast gegn ágangi Frakka. Og um gjör-
valla Evrópu tók þjóðarandinn að lifna við
og hugmyndir um lýðræði og þjóðemis-
stefnu byijuðu að þrengja sér fram á svið
sögunnar.
Það er ekki ósenniiegt að einhveijir hvái
og reki upp stór augu þegar rennur upp
fýrir þeim hversu þjóðemisstefnan á sér
ungan aldur. Það er nefnilega hreint ekki
sjálfgefíð að hin menningarlegu og pólitísku
mörk hljóti ávallt að falla saman á landa-
korti þjóðanna. Jafnvel enn þann dag í dag
er misbrestur á þessu þó svo mörgum fínn-
ist þau tilvik vart annað en undantekning-
amar er sanni regluna. En hvemig varð
þjóðemisstefnan til og hvers vegna frekar
á öndverðri 19. öld en til dæmis í byijun
þeirrar 20. eða lok þeirrar 15.? Um þetta
hafa fræðimenn löngum brotið heilann.
Oftar en ekki hefur þeim orðið það fyrst
fyrir að tengja saman þjóðemisstefnu og
iðnbyltingu. I ýmsum fjölfræðiorðabókum
má lesa að þjóðemisstefnan hafí fæðst með
frönsku byltingunni á ofanverðri 18. öld.
Tom nokkur Naim gengur til dæmis út frá
því að þjóðemisstefnan sé mnnin upp úr
byltingunum tveimur, þeirri frönsku og iðn-
byltingunni. Naim kveður þjóðríkið sjálft
eiga sér aldalanga þróun en hins vegar eigi
þjóðemisstefnan sér upphaf í ágangi þró-
aðri þjóða á hendur vanþróaðri, hún sé
þannig sprottin upp hjá lítilmagnanum sem
vopn og sameiningarafl gegn kúgaranum.2
Enski heimspekingurinn Emest Gellner
gengur feti framar en Naim og segir þjóð-
emisstefnuna innbyggða í ákveðið samfé-
lagsform, einmitt það er fylgir iðnvæðingu.
Það er nefnilega svo að tæknivæðing 19.
og 20. aldar hefur þegar allt kemur til alls
gert manninn sífellt háðari náunga sínum.
Hann er orðinn eins og tilbúin tegund, nán-
ast gervimenni í náttúmnni, segir Gellner,
sem þarfnast tilbúins umhverfis sem, ólíkt
náttúmnni, getur ekki átt viðhald sitt undir
sjálfvirkum öflum. Homsteinar þessa til-
búna heims er fræðslu- og samskiptakerfið
sem aðeins á ömggt athvarf hjá ríkinu.
Niðurstaða Gellners verður því sú að breytt
verkaskipting er fylgir iðnbyltingu hljóti
óhjákvæmilega að kalla á samsömun ríkis
og menningar. Þjóðemisstefnan sé í gmnd-
velli sínum kenning um stjómmáialegt
sjálfræði sem krefst þess að skil kynþátta
og pólitísk landamæri falli saman.8
Þessi sannindi, að tungumálið sé mikil-
væg undirstaða samkenndar með fólki og
raunar allrar samvinnu þess, em ævafom
með mannskepnunni. í árdaga taiaði allt
mannkyn eina tungu. En Drottinn allsheijar
bar geig í bijósti:
„Sjá, þeir em ein þjóð og hafa allir sama
tungumál...; og nú mun þeim ekkert
ófært verða, sem þeir taka sér fyrir hend-
ur að gjöra."
Og skaparinn greip til þess ráðs að mgla
tungumál manna „ .. .svo enginn skilji
framar annars mál.“4
Kenningasmiðir okkar, þeir Naim og
Gellner, eiga það sameiginlegt að viðfangs-
eftii þeirra er altæk skýringartilraun á tilurð
þjóðemissteftiunnar, eðli hennar og mark-
miði. Nú vill svo til að íslenskur sagnfræð-
ingur, Gunnar Karlsson, hefur sett fram
ákveðnar hugmyndir um uppkomu þjóðem-
isstefnu á íslandi einu og sér.6
Það er víst óhætt að segja að Gunnar
gerir sér hvorki dælt við Gellner né Naim.
Og raunar ganga hugmyndir hans í berhögg
við þær skoðanir er hæst hefur borið meðal
íslendinga sjálfra um þjóðfrelsisbaráttu Jóns
Sigurðssonar og félaga. í hnotskum er.nið-
urstaða. Gunnars sú að íslendingar hafí
ekki verið arðrændir af Dönum og þaðan
af síður menningarlega kúgaðir. Það er hin
sögulega arfleifð þjóðarinnar er blés þjóð-
emisstefnunni lífsanda í vit. Því fullyrðir
Gunnar að rætur íslenskrar þjóðemishreyf-
ingar liggi í sögu þjóðarinnar en hvorki
iðnvæðingu né yfírtroðslum voldugri þjóðar.
En Gunnar lætur ekki þar staðar numið
heldur þakkar hann framgang þjóðemis-
stefnunnar á íslandi þessari sömu menning-
ararfleifð. Það háttaði nefnilega þannig til
að í Danmörku var Jitið á ísland sem verð-
mætan fomgrip. Á þessari eyju lengst
norður í Ballarhafi var hið foma mál nor-
rænu víkinganna enn við lýði og hin gömlu
íslensku handrit gejundu meðal annars sög-
ur af afreksverkum danskra konunga.
II
í fljótu bragði sýnist Gellner vera algjör-
lega úti að aka í umræðunni um tilurð
þjóðemisstefnunnar. Ófáir sagnfræðingar
vilja segja hana mun eldri en iðnbyltinguna
og þar með hlýtur Gellner að vera úr leik.
Þetta er þó alls ekki óhyggjandi. Hættan
er sú að ættjarðarást og þjóðemisstefna,
það er barátta þjóðanna til sjálfsstjómar
og sjálfstæðis, brenglist í meðförum fræði-
manna. Við eigum ótal dæmi um ættjarðar-
ást íslendinga. „Ek em ekki norrænn
maður“, sagði Hjalti Skeggjason (1018) og
undirstrikaði þannig að hann var Islending-
ur en ekki Norðmaður. í lok 16. aldar sá
séra Amgrímur Jónsson lærði ástæðu til
að veija á prenti heiður föðurlands síns,
íslands. Á 18. öld orti Eggert Ólafsson:
Gleymt ég get þér aldrei,
göfugt föðurland,
þótt í þykkju kaldri
þetta tryggða-band
fymast taki fyrir mér.
Vanmátturinn veldur því,
ég vil samt fylgja þér.
Það er greinilegt á þessum dæmum að
ættjarðarástin er um margt keimlík, þó
jallkonan
— tákn íslands og íslenzks þjóðernis.
Hér sést eftirmynd eftir Helga
Magnússon, sem stundaði listnám í
Lundúnum 1874—79, en upphaflega
myndin er eftir þýzkan málara,
Zwecker að nafni, og er hún gerð
eftir forsögn Eiríks Magnússonar,
bróður Helga. Táknlegu inntaki
myndarinnar lýsir Eiríkur svo í
bréfi til Jóns Sigurðssonar:
„Konumyndin á að tákna ísland, þvi
hún hefur ískórónu á höfði, sem
eldar gjósa upp úr. Á öxl hennar
er hrafninn, íslands einkennilegasti
fugl, Óðins forni vin og skáldanna
eftirlætisgoð, fréttafugl mikill og
margkunnugur. Yfir sjónum flögrar
már, en yfir brimsævi tíma og sögu
berst rúnakefli að landi eða upp í
fang konunnar, og hefur hún þegar
náð einu þeirra. Þetta átti svo sem
að vera symbolum (tákn)
bókmenntalandsins og sögulandsins
okkar. Yfir er nótt og stimdur
himinn og máninn uppi. Á bak við
em fjöll, tunglroðin á eggjunum."
heldur voldugri sé, þeirri tilfinningu er Guð-
mundur Friðjónsson frá Sandi orti um:
Hún elskaði ekki landið, en aðeins þennan blett,
af ánni nokkra faðma og hraunið svart og grett.
Jafnt fyrir það skorti á föðurlandsást
þeirra Hjalta, Amgríms og Eggerts þann
brodd er breytt hefði henni í þjóðemis-
stefnu. Þeir bjuggu einfaldlega ekki við þær
forsendur sem til þurfti. Og yfírleitt virðist
þessu hafa verið svipað farið í öðmm út-
kjálkahéruðum heimsbyggðarinnar þar sem
á 19. og 20. öld sprattu upp sjálfstæð ríki.
Sagan sýnir okkur að það var fyrst á 19.
öld sem veralega tók að gæta kröfunnar
um sjálfstæði þjóða. En jafnvel þó menn
vilji ekki kasta alveg fyrir róða hugmyndum
Gellners um þjóðemissteftiuna sem annað
andlit iðnbyltingar er engu að síður ljóst
að hún kemur illa heim og saman við
íslenskan veraleika á 19. öld.
íslendingar byijuðu ekki að beijast fyrir
pólitísku sjálfstæði í kjölfar iðnbyltingar í
landinu heldur höfðu þeir endaskipti á hlut-
unum.
En getur verið að þeir hafi skynjað tengsl-
in við Dani sem yfirtroðslur. Þessu neitar
Gunnar og segir Islendinga hafa lært sína
þjóðemisstefnu af öðrum, hún hafí hvorki
sprottið upp af efnahagslegum - né menn-
ingarlegum sárindum mörlandans út í Dani,
- og slagkraft sinn átti hún að þakka hinni
íslensku menningararfleifð. Það er litlum
vafa undirorpið að þjóðemisstefna íslend-
inga er ekki sjálfsprottin á Fróni, hún varð
í og með fyrir áhrif erlendis frá. En hún
féll óneitanlega í ftjóan jarðveg og spuming-
in er hvers vegna?
Ef við beram okkur eftir erlendum dæm-
um þá virðast til dæmis Walesbúar á 19.
öld hafa búið við ekki ólíkar forsendur fram-
an af og íslendingar. í meira en 1.000 ár
höfðu þeir litið á sig sem eina og sérstaka
þjóð, þeir vora stoltir af upprana sínum,
þeir áttu sér sérstakt tungumál, bókmennta-
hefð þeirra var ein sú elsta í Evrópu og
teygði sig hundrað ára aftur í tímann og
heimkynni þeirra áttu sér skýr landamæri.
Þrátt fyrir allt þetta gætti aldrei verulegrar
sjálfstæðisbaráttu í Wales. Sjálfsagt vilja
einhveijir benda á nálægð þeirra við hjarta
breska heimsveldisins sem skýringu. En á
hitt er einnig að líta að upp úr 1850 byij-
uðu Walesbúar að auðgast á verslun og
iðnaði og ólíkt því sem varð til dæmis á
írlandi þá máttu Walesbúar er fluttu á
mölina í leit að atvinnu taka tungumál sitt
með sér. Þannig verður ekki betur séð en
að forsendur þeirra til virkrar sjálfstæðis-
baráttu hafí í sumu verið enn betri en
Islendinga. Þeir áttu sér lifandi menningar-
arfleifð og í ofanálagið var iðnbyltingin að
ganga í garð hjá þeim. En merkilegt nokk
fylgifískur þessa varð ekki kröftug þjóðem-
isstefna, þvert á móti. Á síðasta Ijórðungi
aldarinnar byijuðu enskumælandi menn að
flykkjast til landsins og síðan hefur waleska
átt í vök að veijast fyrir enskunni. Þetta
varð án þess að þarlendir hefðu uppi mikla
burði til að krefjast sjálfstæðis.
En hvaða lærdóm getum við þá dregið
af sögu Wales? í fyrsta lagi er auðsætt að
Gellner verður nauðugur einn kostur að
endurskoða kenningu sína í ljósi hennar.
Iðnbyltingin í Wales dró nefnilega alls ekki
í kjölfari sínu öfluga þjóðemisvakningu.
I öðra lagi virðist einsýnt að fom menn-
ingararfleifð, jafnvel þó hún sé ákaflega
kvik í þjóðarsálinni, megnar ekki ein og sér
að vekja sjálfstæðisbaráttu. Gunnar hlýtur
því að endurskoða að minnsta kosti þá full-
yrðingu að þjóðemishreyfing íslendinga
hafí átt rætur í menningararfleifð þjóðarinn-
ar. Hún sýnist miklu frekar hafa orðið vopn
í baráttunni.
Vitaskuld má benda á mjög mismunandi
fjarlægð Wales og íslands frá herraþjóðum
sínum, eins og drepið er á hér að framan.
Það er þó ákaflega hæpið að lega Wales
hafí orðið þess valdandi íið þar kviknaði
aldrei öflug þjóðemisvakning. Benda má á
að írland er ekki nema steinsnar frá Eng-