Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1987, Blaðsíða 11

Pablo Casals
heilsar uppá Ru-
dolf Serkin á
efstu myndinni. í
miðið: Með Elísa-
betu Belgíu-
drottningu ogá
þeirri neðstu
stjórnar hann
hljómsveit.
stjóri sellóleikarinn mikli frá Catalóníu,
stórmeistarinn Pabló Casals."
Að fá að vera hér nær var óviðjafnanleg
kennslustund í tónlist. Heildarsýn Casals,
fremur en einstök atriði, lætur engan ósnort-
inn. En um leið tengir hann hið einstaka
hinni víðu útsýn sinni, svo unun er á að
hlýða. A hraðfleygri stund sagði Casals
okkur hug sinn til túlkunar í tónlist.
„Það ríður á að gera sér grein fýrir mikil-
vægi hvers tóns, til að mynda annars, fjórða
eða síðasta tóns í hverjum takti. Ekki er
síður brýnt að leggjast djúpt, þegar um er
að ræða crescendo og diminuendo, jafnvel
innan eins einasta takts.“
Það gætti hita í röddinni: „Pianissimo
þarf að vera alveg jafn fagurt og áhrifamik-
ið og fortissimo. Umfram allt verður
framsögnin að vera skýr. Allur flutningur
krefst nákvæmni og hreinleika. Um leið
þurfum við að vera ftjáls að því að halda
sumum tónum lengur en öðrum, jafnvel
þótt skrifaðir séu jafnlangir." Casals leit
fast á okkur: „Auðvitað verður slíkt þó að
vera innan strangra marka. Þótt hending í
verki sé merkt forte þarf ekki endilega að
leika alla tónana sterkt. Átta takta forte-
lína getur haft inni að halda svolítið cresc-
endo og dálítið diminuendo. Allt er undir
því komið að finna þann tón, sem er lykill-
inn að framsetningunni. Tónamir á undan
eru þá fluttir þannig, að þeir undirbúi komu
lykil-tónsins, þó á þann veg, að þeir fái
ekki of miklar áherslur. En tónamir, sem á
eftir fylgja, eru á sama hátt leiknir svo, að
áheyrandinn finni, að við erum að yfirgefa
lykil-tóninn." „Diminuendo," hélt hann
áfram, „þurfum við að skipuleggja af mik-
illi fyrirhyggju, jafnvel þótt það komi fyrir
á aðeins einum tóni. Stefni tónn eða tónar
að þeim punkti í tónlistinni, þar sem cresc-
endo hefst þarf að skipta hinum minkandi
styrk niður í hluta á rökréttan hátt.“
„En hvað um langa tóna, þegar engin
fyrirmæli em skrifuð við þá,“ spyrjum við.
„Langan tón ætti alltaf að leika þannig,
að hann hljómi líkt og eitthvað sé að ger-
ast,“ segir Casals. „Hann þarf að búa yfir
ögn af crescendo eða diminuendo, eins og
þegar við stefnum að ákveðnum tóni ellegar
yfirgefum hann. í huganum skiptum við þá
langa tóninum í kafla, til þess að auðvelda
okkur að gera styrkleikabreytingamar. Og
ekki má gleyma því, að víbrató-ið hjálpar
mjög við crescendo og diminuendo; í fyrra
fallinu verður það hraðara og meira, í hinu
síðara hægara og minna.“
Casals gerir ríkar kröfur til þess, að leik-
ið sé tandurhreint. Hann lætur nemendur
sína marg-endurtaka sömu hendingar, þar
til fullkomnum hreinleika er náð. „Þegar
þið leikið með píanói skuluð þið ekki hafa
áhyggjur af því að stemma ekki algjörlega
við píanóið á hverjum tóni. Það er píanóið,
sem er falskt. Píanó eru stillt „temprað" —
og slíkt er í raun málamiðlun.“
Ekki er Casals síður áhugasamur um
hljóðfallið í tónlist. Takturinn er ásamt
hreinleikanum æðstur boðorða.
„Laglína í fjömgum takti þarf að búa
yfir þrótti og orku,“ segir hann.
Tónar, sem flytjandinn styttir, em eitur
í beinum hans. í kennslu sinni leggur hann
ofur-áherslu á að nemendur geri sér grein
fyrir því erindi, sem hver hending býr yfír,
og svo tónverkið í heild. „Portamento (skrið
milli tóna, þannig að bundið er, þó þannig
að hver tónn heyrist skýrt) á að koma frá
hjartanu, en ekki fingrunum.“ í þessu sam-
bandi vitnaði hann í portamentó-ið í 12.
takti Andante-þáttarins í D-dúr sónötu
Bachs fyrir Viola-da-gamba.
Sjálfur er Casals slíkur afburða hljóð-
færaleikari, að áheyrendur falla í stafi.
Theodore Strongin skrifaði í The New York
Times um flutning Casals á Svítum Bachs
fyrir einsamla knéfiðlu:
„Það er sem Gasals hafi búið sér sinn
eigin heim í þessum verkum og ást hans
og virðing í garð Bachs skín alls staðar í
gegn eins og sól í heiði. Hann lék allar
svítumar fjórar með fögmm, safaríkum tóni.
Þetta var líflegur, tápmikill og litríkur flutn-
ingur."
Casals hefur látið svo ummælt: „Pjöl-
breytni er sem lögmál í náttúmnni. Þar er
ekkert endurtekið nákvæmlega eins. Ekki
neitt. Og sama gildir um tónlistina.“
„Ég tel líka,“ segir Casals, „að þegar
skrifað stendur forte, þá eigum við að leyfa
okkur styrkleikabreytingar innan forte,
bæði að því er tekur til hljómmagns og tján-
ingar tilfinninga. Sama er auðvitað að segja
um fortissimo, piano og pianissiomo."
„Hefurðu ákveðnar hugmyndir um tóna-
röð, sem ýmist stígur upp eða beinist niður
á við?“
„Já, ég segi stundum," svarar Casals, „að
gott sé að nota diminuendo, þegar tónar
stefna niður á við. Þetta á ekki ævinlega
heima, en lang oftast nær. Við verðum
umfram allt að gæta okkar á einu,“ bætir
hann við. „Og það er að fara ekki of bók-
staflega eftir fyrirmælum, sem prentuð em
í nótunum. Það, sem úrslitum ræður í túlk-
uninni er yfírleitt það, sem ekki stendur
skrifað á pappímum."
Einn nemenda hans var að glíma við
Menúett II í Fyrstu sellósvítu Bachs. „Regn-
bogann," hrópaði Casals og bjó til regnboga
út í loftið með höndunum, af öllum stærðum
og gerðum. Hann átti við boglaga hending-
arnar, sem líða upp og ofan í þessum
óviðjafnanlega fagra þætti G-dúrsvítunnar.
„Sama gildir um svo margt tónverkið," sagði
hann. „Þegar við venjum okkur á að hugsa
á þennan hátt höfum við góðan leiðarvísi
til að fara eftir.“
Og svo hafði hann orð á eftirlætisregl-
unni sinni: „Tveir tónar ættu aldrei að vera
leiknir eins.“ Hann nefndi sem dæmi annan
taktinn í upphafi Sellósónötu Beethovens
op. 102 nr. 1. „Annan tóninn þarf að spila
sterkar en hinn fyrsta."
Við spurðum: „Hvað um tóna, sem vara
mjög lengi?"
„Það ríður á að gera eitthvað fyrir þá.
Slíkir tónar eru í miklu uppáhaldi hjá mér.
Komi langur tónn fyrir í forte-kafla eða sé
sjálfur að öðmm kosti merktur forte verðum
við að beita diminuendo, eftir þvr sem á
tóninn líður. Komi hann hins vegar á eftir
piano eða sé sjálfur merktur piano, þá er
gott að grípa til cresendo á langa tóninum."
Um víbrato sagði Casals: „Það þarf að
vera af mörgum gerðum. Hins vegar koma
þeir staðir fyrir, þegar við ættum alls ekki
að víbrera. Slíkir em t.d. veiku hendingarn-
ar í Adagio-þætti Sónötunnar op. 102 nr. 1
eftir Beethoven. Þó er allrar aðgátar þörf.
Þegar við spilum forte veitir ekki af að
víbrera mikið og vel. En þegar beitt er dim-
inuendo niður í piano fer oft prýðilega á
því að víbrera alls ekki.“
Hann hafði þetta að segja um taktinn:
„Við þurfum að læra að spila ekki of strangt
í takt. Það er höfuðnauðsyn að æfa sig í
að spila ekki nótnagildin nákvæmlega eins
og þau em skrifuð af tónskáldinu.“
Pablo Casals býr í Santurce á Puerto
Rico. „Einu sinni fannst mér áttræður mað-
ur mjög gamall. Sjálfur er ég nú níræður.
En svo lengi sem þú ert fær um að dást
að fegurð, elska og finna til, þá ertu ung-
ur. Og það er svo margt, sem hægt er að
dá og elska. Horfðu á himininn, hafið, trén
og blómin. Náttúran hefur einlægt reynst
mér framhmndingarafl margvíslegra hug-
mynda um tónlist. Hún er kennari minn,
fyrirmynd og uppspretta hugleiðinga minna
um tónlistina og lífið sjálft. Utivist í náttúr-
unni hefur ávallt veitt mér ríkulegri inn-
blástur en heimspekilegar vangaveltur í
músíkherberginu."
„Mér fannst Guð vera mér nálægur í
Bach. Á hverjum morgni virði ég fyrst fyr-
ir mér sköpun Guðs; svo spila ég Bach. Ég
nálgast tónlist sem guðlegt fyrirbrigði, alveg
eins og ég reyni að koma fram við náunga
minn, sem einnig er guðlegrar ættar. Engin
tvö sandkom á sjávarströnd em eins á sama
hátt og engir tveir menn em eins. Þetta er
undur sköpunarverks hins góða Guðs.“
Nú barst Tríó op. 38 eftir Brahms í tal.
„Hugsið ykkur, hvað það væri leiðigjamt,
ef allar þessar átta nótur væm spilaðar jafn-
langar. Hér þarf að breyta til. Ekki aðeins
í styrkleika, heldur og í nótnalengd. Tónar,
sem em þýðingarmeiri en aðrir, þurfa lengri
tíma, án þess þó að við missum sjónar á
þeirri staðreynd, að allt em þetta áttunda-
partar. Þegar við tökum okkur skáldaleyfi
þarf slíkt vitanlega að vera innan skynsam-
legra marka og innan vébanda taktsins."
Um kadensuna í Sellókonsert Boccherinis ;
sagði Casals: „Frelsi innan marka taktsins
er höfuðreglan. Og þótt hugarflugið fái
lausan tauminn má takturinn auðvitað ekki
fara úr böndunum."
Þegar Casals heldur námskeið í sellóleik
kemst þátttakandinn ekki hjá því að veita
athygli gífurlegri nákvæmni hans og ríkri
kröfu um að spilað sé tandurhreint. „Það
er púlsvinna á hverjum einasta degi starfs-
ævinnar að ná og viðhalda þessum hrein-
leika. Staða vinstri handarinnar í fyrstu
stillingu er þannig nánast óeðlileg miðað
við líkamsbyggingu flestra manna. Þess
vegna kostar það umhugsun og átak að
spila hreint. Langatöng leitar hjá flestum
of langt frá sleikifingri. Trillur em sérstak-
lega vandmeðfarnar. Fingurinn, sem leikur
efri tóninn þarf að leita nógu htt, svo að
trillan verði ekki fölsk.“
Casals hafði þetta að segja um fingrasetn-
ingu: „Gott er að komast hjá stökkum sé
þess nokkur kostur. Betra er að teygja fing-
urna milli tóna. Þá höfum við tónbilin betur
á tilfinningunni. Stökktu því ekki, nema þú
megir til. Þar sem ég fæ því við komið
nota ég 3. fingur í stað hins 4. Ég hitti
betur á hreinan tón með baugfingri, auk
þess sem hann er sterkari en litli fíngur."
„Fiðluleikarar munu taka hjartanlega undir
þetta,“ skjótum við inn í.
Casals svarar: „Með því að nota 3. fingur
hlífi ég þeim 4. Og ég stilli venjulega
G-strenginn aðeins of hátt, til þess að eiga
auðveldara með að ná hreinum fimmundum
á G- og D-streng.
Hann hneigir talið aftur að trillum: „Mér
finnst trillur í hægum köflum ekki mega
vera of hraðar. Auk þess byrja ég sjaldnast
trillu í fullum hraða. Þegar trillað er á löng-
um tóni ættum við að byija á því að leyfa
tóninum sjálfum að hljóma skýrt og eðli-
lega, síðan kemur trillan sjálf, og loks látum
við tóninn sjálfan njóta sín aftur í lokin
með því að víbrera fallega, sé tími til þess,
og nota crescendo eða diminuendo eftir at-
vikum. Oftar en ekki fá tónar með trillum
tvær áherslur; hina fyrri í upphafi og þá
síðari, þegar aðaltóninn hljómar aftur að
trillu lokinni. Þegar bytjað er að trilla á
efri tóni trillunnar fær efri tóninn gjaman
áherslu."
„Gildir sama, þegar næst á undan trillu
fer sami tónn og trillað er á?“
„Þá sýnist mér smekklegra að bytja trill-
una ekki á efri tóninum. Dæmi um þetta
finnum við í 20. takti Adagio-þáttarins í
Gömbu-sónötu Bachs í D-dúr.“
„En hvað um áherslur almennt?"
„Þær þurfa að vera úthugsaðar og aldrei
lagðar út í loftið. Áhersla þarf alltaf að
vera á blábyijun tónsins, en strax á eftir
kemur dálítið diminuendo. Forðist umfram
allt að hefja tóninn fyrst og leggja svo
áherslu á hann á eftir. Diminuendo á eftir
áherslu þarf að kortleggja afar nákvæm-
lega. Sé tóninn langur má gefa diminuendo
nægan tíma. Oft er nóg að beita diminu-
endo, þegar skrifað stendur ritardando í
nótunum. Diminuendo og ritardando saman
er oft fullmikið af því góða.“
„Hvað segirðu um bogann?"
„Yfirleitt ættum við að forðast eins og -
heitan eldinn að einskorða okkur við prent-
uð bogastrok. Skiptum heldur um strok,
þegar okkur sýnist, til þess að ná þeim tón-
styrk og blæbrigðum, sem óskað er eftir."
„En þegar tónn er of langur fyrir bog-
ann?“
„Endilega þá að skipta um strok inni í
miðjum tóni. Gott er að æfa bogatækni með
því að halda mjög löngnm tónum, bæði
sterkt og veikt, og gæta þess vel að hljóm-
magnið haldist jafnt og stöðugt allan tímann
og án þess að „loftgöt" komi fyrir. Þegar
spilað er opinberlega er nauðsynlegt að vera
óhræddur við að skipta frjálslega um boga-
strok, hvenær sem nauðsyn ber til.“
Að lokum sagði Casals:
„Því heyrðist haldið á loft hér áður og
fyrr, að strengjahljóðfæraleikarar ættu allt- '
af að nota allan bogann. Þetta er eins og
hver önnur bábilja. Við ættum ekki að nota
meiri boga en við þurfum hveiju sinni. Og
við ákveðum sjálf, hvar í boganum við viljum
vera stödd hveiju sinni, allt eftir því hvað
við á. Þegar við spilum hljóma fínnst mér
ástæðulaust að rígskorða sig við að bijóta
þá ávallt þannig, að fyrst sé leikið á tvo
neðri strengina og síðan á hina tvo. Þetta
þarf alls ekki að vera í besta samræmi við
það verk, sem við erum að flytja. Oft nota
ég ekki einu sinni allan bogann, þegar ég
spila hljóm. Að öðru leyti hefur mér rejmst
vel að leggja ríka áherslu á bassanótuna í
hljómnum og gefa henni nægan tíma og
fallegt víbrató. Svo sakar ekki að enda
hljóminn á efsta tóninum einum og sér, og
leyfa honum síðan að hljóma, uns lokið er.
Þýðandinn er fríkirkjuprestur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. FEBRÚAR 1987 14