Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1987, Blaðsíða 6

Mannfjöldinn á þjóðhátíðinni & ÞingvöIIum. Mörgum er enn í fersku minni veðurblíðan þennan dag.
Þjóðhátíðin 1974
BÓKARKAFLAR EFTIRINDRIÐA G. ÞORSTEINSSON
uppi meðal ráðamanna, að e.t.v. væri hægt
að fá þessar greiðslur hækkaðar upp í níu
milljónir, og var því enn freistað að leita
samninga við Ámesinga og Landsvirkjun,
sem miðuðu að slíkri niðurstöðu. En nú kom
annað til, sem átti eftir að gjörbreyta við-
horfum til þjóðhátíðarhaldsins yfírleitt og
sögualdarbæjarins sérstaklega. Hinn 23.
janúar 1973 hófst eldgos við byggðina í
Vestmannaeyjum. Nóttina, sem gosið hófst,
var Ólafur Jóhannesson, forsætisráðherra,
staddur á Blönduósi. Hann hélt þegar til
Reykjavíkur um nóttina og hóf að telja þrek
og þor í landsmenn á þessari örlagastundu.
Það var næsta erfitt að ræða um þjóðhátíð-
arhald næstu vikumar og jafnvel næstu
mánuðina, en þó var bót í máli, að Vest-
manneyingar sjálfir hétu því að halda sína
árvissu þjóðhátíð á „meginlandinu" þetta
sumar, yrði þeirra kæra heimabyggð komin
undir hraun og ösku í byrjun ágúst. Og
Ólafur Jóhannesson, forsætisráðherra, lét
engan bilbug á sér finna hvað þjóðhátíðina
snerti, þótt eitthvað af þeim atriðum, sem
á dagskrá höfðu verið, kynni að þurfa frek-
ari endurskoðunar við. Fleira en eldgos var
þess valdandi, að upp var kominn tími endur-
skoðunar. Lengi höfðu einstakir aðilar og
félagasamtök haft hom í síðu undirbúnings
þjóðhátíðar. Við eldgosið færðust þessir
aðilar í aukana og kröfðust þess, að stór-
lega yrði dregið úr hátíðarhaldi eða jafnvel
hætt við hátíðina. Við þennan söng varð
forsætisráðherra og ríkisstjóm að taka
ákvörðun um framhaldið, eftir að mesta
skelfíngin vegna gossins var liðin hjá. Er
ekki ósennilegt að forsætisráðherra hafi
einnig mátt hlusta á þennan úrdráttarsöng
innan ríkisstjómarinnar.
Seinna verður vikið að því hvemig eldgos-
ið í Eyjum var notað til að draga úr öllum
undirbúningi hátíðarhalda árið 1974. Hvað
sögualdarbæinn snerti sérstaklega, þá var
það snemma á vitorði nefndarmanna, að
líkur væru á því, að byggingu hans yrði
Afyrri hluta starfsferils síns reyndi Þjóðhátíð-
arnefnd 1974 eftir mætti að vekja athygli á
þeim hugmyndum, sem fram komu innan
nefndarinnar og utan hennar og taldar voru
þjóna því hlutverki að efla sjálfsvitund þjóðar-
Meðal þess seín
þjóðhátíðarnefnd hafði á
prjónunum var bygging
sögualdarbæjar, en þegar
undirbúningur stóð sem
hæst hófst eldgos í
Vestmannaeyjum og
fékk þá ýmiss konar
andstaða við
þjóðhátíðarhaldið byr
undir báða vængi. Frá
þessum þætti i
undirbúningi
þjóðhátíðarinnar segir í
hluta úr tveimur köflum
bókar um þjóðhátíðina
1974, sem Indriði G.
Þorsteinsson hefur skráð
og út kemur hjá
Bókaútgáfu
Menningarsjóðs.
innar, sögulega kennd og samstöðu. Og
þegar áttundi tugur aldarinnar hófst, taldi
nefndin að hún væri búin að hreyfa öllum
helstu málum, sem tímafrekust væru í undir-
búningi, og þótt oft væri óljóst hvaða mál
hefðu mestan byr á fyrstu starfsdögum
nefndarinnar, var nú orðið ljóst, að stefnt
var að byggingu þjóðarbókhlöðu, ritun Is-
landssögu og byggingu sögualdabæjar.
Leiðin að ákvörðunum um þessi atriði var
vörðuð hugmyndum, sem höfðu fæðst og
dáið, og þótt stundum væri eins og nokkuð
skorti á þann stórhug, sem hæfði velmeg-
andi þjóð í aðfara merkra tímamóta, þá
varð ekki annað sagt, þegar hér var komið,
en hin stærri verkefni, sem vakist höfðu
upp vegna afmælisins, væru sæmdarmál og
góð mál, og sýndu vilja samtíðar til að reisa
merkilegri og rishári þjóðarsögu óbrotgjama
minnisvarða. Fram að þessu hafði undirbún-
ingi sjálfra hátíðarhaldanna víðsvegar um
land, í bæjum og byggðum og á Þingvöllum,
verið minna sinnt. Undirbúningur þess þátt-
ar afmælisins var framundan.
Smíði líkans sögualdarbæjar miðaði vel
áfram í Landssmiðjunni, þar sem þeir Magn-
ús Pálsson og Sigurður Jónsson unnu að
gerð þess samkvæmt teikningum Harðar.
Það stóð nær fullbúið á palli sínum á efstu
hæð í Landssmiðrjuhúsinu, og í byrjun febrú-
ar 1971 var það flutt niður í Tjamarbúð
við Vonarstræti, þar sem Jóhann Hafstein,
forsætisráðherra, bauð þingmönnum að
skoða það. Áður en líkanið var sýnt þing-
mönnum var borgarstjóranum í Reykjavík,
borgarráði og embættismönnum borgarinn-
ar boðið að skoða líkanið í Landssmiðjunni.
Hörður Ágústsson skýrði iíkanið og hvemig
hann hafði hagað gerð þess, og sýndi ljós-
myndir til skýringar á einstökum atriðum.
Geir Hállgrímsson, þáverandi borgarstjóri,
ræddi nokkuð um hugsanlega staðsetningu
bæjarins, kæmi til þess að hann yrði byggð-
ur. Þegar Jóhannes Nordal, seðlabankastjóri
og formaður stjómar Landsvirkjunar, sat
fund nefndarinnar á miðju sumri 1970,
skýrði hann frá því, að hann hefði þá fyrir
nokkm látið sér til hugar koma, að vel
væri mögulegt að reisa sögualdarbæinn í
Þjórsárdal. Hörður Ágústsson hafði lagt
rústimar á Stöng til grundvallar, þegar
hann teiknaði bæinn, þótt hann að sjálf-
sögðu hefði víðar leitað fanga. Eftir að
Búrfellsvirkjun kom til sögunnar hafði stjóm
Landsvirkjunar gert ýmislegt til að vemda
Meðal þess sem umdeilt var og þótti hafa í för með sér óþarfa fjáraustur, var
efri vegurinn, frá Gjábakka á vellina. Hér er höfundur bókarinnar um Þjóðhá-
tíðina lengst til vinstri á veginum nýlögðum, en Indriði var í þjóðhátíðarnefnd
ásamt Matthíasi Johannesson, sem gegndi þar formennsku.
sögustaði í dalnum, en vitað var að stöðugt
fleira fólk mundi leggja leið sína um Þjórs-
árdal í framtíðinni. Hugmyndin um bygg-
ingu sögualdarbæjar á þessu svæði hafði
verið borin undir dr. Kristján Eldjám, for-
seta, sem hafði unnið mikið að ránnsóknum
á Stöng, og taldi hann, að bygging bæjarins
í nánd Stangar væri góð hugmynd. Það var
á þessum fundi með Jóhannesi, sem fyrst
var rætt um þann möguleika að byggja
bæinn nálægt þeim stað, þar sem nokkum
veginn er vitað að Skeljastaðir hafa verið.
Hafði þegar verið gerð á því nokkur athug-
un fyrir forgöngu nefndar, sem gætti góðrar
umgengni í Þjórsárdal, hvemig fomstu-
mönnum sveitarfélaga á svæðinu og í
nágrenni litist á að taka þátt í byggingu
bæjarins. Höfðu þessir aðilar strax tekið vel
í máiið, og hafði þá stjóm Landsvirkjunar
í huga að Landsvirkjun greiddi fé í söfnun,
sem efnt yrði til í þessu skyni. Höfundur
líkansins, Hörður Ágústsson, hafði látið í
ljós þá skoðun, að bæinn ætti að reisa við
Árbæ. Þá höfðu aðrir staðir verið tilnefnd-
ir, s.s. Borg á Mýmm, Bergþórshvoll og
Hlíðarendi.
Næst er gripið niður í kafla sem
heitir Jarðeldar og andróður og segir
þar frá ýmsum mótblæstri.
Áætlun um byggingarkostnað var gerð
af verkfræðingum Landsvirkjunar 1. ágúst
1972 og hljóðuðu niðurstöðutölur upp á tólf
milljónir, m.a. vegna breytts verðlags. Ár-
nesingar og Landsvirkjun höfðu því boðist
til að greiða helming byggingarkostnaðar.
Aftur á móti munu þær skoðanir hafa verið
fómað til friðþægingar hinum óánægðu og
fómarglöðu. Nefndin vildi gera sitt til að
koma í veg fyrir að hætt yrði við byggingu
bæjarins, og freistaði þess að biðja honum
lífs með bréfi, sem framkvæmdastjóri skrif-
aði forsætisráðherra 28. maí 1973. Bréfið
hljóðar svo:
„Á fundi Þjóðhátíðamefndar 25. maí sl.
var mér falið að skrifa yður og senda yður
afrit af bréfi formanns Þjóðhátíðamefndar
Amessýslu um byggingu sögualdarbæjar.
Eins og yður er kunnugt var samþykkt
þingsályktunartillaga 18. apríl 1967, sem
fól m.a. í sér eftirfarandi álit fjárveitinga-
Minnispeningur með merki þjóðhá
tíðarinnar öðrum megin og landvættun-
um hinum megin, einn af mörgum
listrænum gripum, sem út voru gefnir
af þessu tilefni.