Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1987, Blaðsíða 10

Ball á bryggjmmi & Siglufirði, um 1923.
heimili, svo og fagmannleg viðhorf heimilis-
fólksins til listgreinar sinnar kann að hafa
stappað í Kristínu stálinu.
Allt um það hélt hún norður í land að
skólaári loknu og virðist hafa dvalið í heima-
húsum mestan part vetrar, 1908—1909.
Sú ákvörðun hennar að fara út í myndlist-
amám hefur að öllum líkindum komið
fjölskyldunni á Hjaiteyri í opna skjöldu.
Fram að þeim tíma höfðu mjög fáar stúlkur
úr Eyjafirði haldið utan til framhaldsnáms
og engin þeirra hafði gerst svo djörf að
læra til myndlistar.
En að hinu leytinu er óþarfi að gefa sér
að ásetningur Kristínar hafi mætt veruleg-
um mótbyr heimafyrir. Það hefði a.m.k.
verið mjög ólíkt Jóni Antonssyni að taka
ekki hugmyndir næstyngstu dóttur sinnar
til yfirvegunar.
Orðstír þeirra Þórarins B. Þorlákssonar,
Ásgríms Jónssonar og Einars Jónssonar
hafði einnig borist til Akureyrar. Hvaða
augum sem menn litu verk þeirra, ef þeir
höfðu þá litið þau augum, fór ekki á milli
mála að allir höfðu þessir ungu listamenn
hlotið opinbera viðurkenningu. Árið
1902—1903 hafði Einarí Jónssyni t.d. verið
veittur 3000 króna styrkur. Eftir því sem
Bjöm Th. Bjömsson segir í myndlistarsögu
sinni svaraði sú upphæð þá „hæstu árslaun-
um embættismanna, t.d. landsverkfræðings,
og vom embættislaun þó hlutfallslega miklu
hærri þá en síðar", (B. Th. B., I, bls. 68).
Dugandi myndiistarmenn virtust því eiga
framtíð fyrir sér á íslandi.
Ekki er heldur víst að ættingjar Kristín-
ar, og þá sérstaklega ekki bræður hennar
og systur, hafi litið á kynferði hennar sem
sérstakan ásteytingarstein á fyrirhuguðum
listferli. Þeir vissu sem var, að hún hafði
yndi af teikningu og útskurði og var eflaust
kunnugt um æruverðugar frúr í Reylgavík
sem gengið höfðu á listaskóla í Danmörku,
sjá I. kafla hér að framan.
Ef listgyðjan yrði Kristínu ekki nógu hlið-
holl mundi hún alltaf geta haft ofan af fyrir
sér með teiknikennslu.
Hins vegar var sú þrautin þyngri að flár-
magna nám hennar úti í Danmörku. Jón
Antonsson hafði nú ekki eins mikið umleik-
is og fyrrum.
Um þessar mundir vom tvö eldri systkini
Kristínar, þau Margrét og Anton, bæði óiof-
uð og farin að vinna fyrir sér. Á fyrsta
áratug aldarinnar fengu röskar stúlkur iðu-
lega nóg að starfa við sfldarsöltun og
saltfiskvinnslu á Hjalteyri og notaði Mar-
grét hvert tækifæri sem gafst til að vinna
sér þar inn peninga.
En Amamesfóikinu var ráðdeild í blóð
borin og Margrét var þar engin undantekn-
ing. Hún lagði fyrir allt hvað hún gat og
er kom fram á annan tug aldarinnar tók
hún að sér rekstur gistihússins sem verið
hafði á Hjalteyri um nokkurt skeið. Seinna
stofnaði hún og rak bæði Hótel Akureyri
og Hótel Hvanneyri á Siglufirði við góðan
orðstír.
Anton var einnig fljótur að koma undir
sig fótunum. Eins og Jón faðir hans var
hann bæði laginn í höndunum og hamhleypa
til vinnu og þvi eftirsóttur til alls kyns
smíða. í annan stað stundaði hann búskap
bæði í Amamesi og á Hjaiteyri og famað-
ist vel. Um 1910 var hann einnig farinn
að stunda útgerð frá Hjalteyri, fyrst sem
nokkurs konar umboðsmaður fyrir útlenda,
mest þýska, fiskkaupendur, en síðan upp á
eigin spýtur.
Þessi umsvif hljóta að hafa gefið af sér
dágóðar tekjur, að minnsta kosti taldi Anton
ekki eftir sér að senda Kristínu peninga
strax um vorið 1908, þegar hún var enn í
Reykjavík.
ff • • • NEMASÉR
BróðurEigi“
Við vitum ekki nákvæmlega hvenær Ant-
on bauðst til að styrkja systur sína til
myndlistamáms í Kaupmannahöfn, en það
hlýtur hann að hafa gert ekki seinna en
um vorið 1908, þegar Kristín þurfti að sækja
um „Tegne og Kunstindustrískolen for
Kvinder".
Margrét virðist ekki heldur hafa talið
eftir sér að styðja við bakið á Kristínu.
Hvenær sem hún var aflögufær sendi hún
henni smáupphæðir til Kaupmannahafnar,
eins og bréf hennar sýna.
Yngri systkinin, Jónína ogÁmi, létu held-
ur ekki sitt eftir liggja. Og fram að 1913,
og eftilvill lengur, sendi Jón faðir þeirra
Kristfnu 50 króna nótur með reglulegu milli-
bili.
Öll þessi peningaframlög færði Kristín
samviskusamlega tii bókar. Sú bók er enn
við lýði og er, ásamt bréfasafni hennar,
merkileg heimild, ekki aðeins um þann skil-
yrðislausa Qárstuðning sem hún varð
aðnjótandi frá fjölskyldu sinni um margra
ára skeið, heldur einnig um þau útgjöld sem
fylgdu listnámi í Kaupmannahöfn á árunum
fyrir heimsstyijöldina fyrri.
í janúar 1912 greiddi Kristín til dæmis
97,36 krónur fyrir matföng, mestmegnis
brauð, smjör og ost, plús „middag" við
Akademíuna, 38,42 krónur fyrir aðrar
lífsnauðsynjar, að meðtöldum nokkrum
flfkum („skór, 2 buxur, vasaklútur") og loks
65,89 krónur fyrir pappír, blýanta, teiknikol
og liti við Akademíuna.
Samtals nema því heildarútgjöld hennar
í janúarmánuði 201,67 krónum. En ein-
hverra hluta vegna er húsaleiga ekki
meðtalin.
Nú er þrautin þyngri að meta þessa upp-
hæð til núvirðis. Þó höfum við nokkrar tölur
að miða við.
Árið 1902 samsvöruðu 3000 krónur þær,
sem Einar Jónsson fékk í styrk, „hæstu
árslaunum embættismanna", að því er Bjöm
Th. Bjömsson segir hér á undan. Mánaðar-
iaun þeirra hafa þá numið 250 krónum.
Litlar sem engar breytingar urðu á gengi
krónunnar frá 1903 til 1912.
í dag mundu mánaðarlaun „hæstu emb-
ættismanna" sennilega vera á bilinu
100.000- 140.000.
í bréfi sem Anton sendi systur sinni seint
á árinu 1911 nefnir hann að góður hestur
kosti þá 120 til 140 krónur. Ætli mætti
ekki miða við 80—100.000 krónur f dag?
Loks má geta þess, að á sýningu sem
Kristín tók þátt í ásamt fjórum öðram
íslenskum listamönnum (Ásgrími Jónssyni,
Jóni Stefánssyni, Þórami Þorlákssyni og
Guðmundi Thorsteinssyni) hjá Kleis við
Vesterbrogade árið 1920, átti dýrasta olíu-
málverk hennar að kosta 1000 krónur.
í dag mundi listamaður á svipðuðum aldri
lfklega verðleggja meðalstórt oiíumálverk á
um það bil 150.000 krónur.
Með þennan samanburð í huga er ekki
fráleitt að álykta að þær rúmlega 200 krón-
ur sem Kristín lagði út á mánuði fyrir fæði,
uppihaldi og skólakostnaði f Kaupmanna-
höfn árið 1912 mundu samsvara 50.000—
70.000 krónum að núvirði, auk húsaleigu.
Hætt er við að mörgum ungum listamönn-
um nútímans hrysi hugur við að stunda
listnám í útlöndum upp á slík býti, þó svo
þeir hafí aðgang að lánasjóðum.
Hvemig fór þá Kristín að því að fjár-
magna fyrstu námsár sín í Kaupmannahöfn?
Svarið, eða að minnsta kosti hluta þess, er
að fínna í bókhaldi hennar. Þar er t.d. að
finna sundurliðun á þeim 728,25 kiónum
sem Kristín virðist hafa haft með sér, eða
haft til ráðstöfunar, á haustmánuðum 1909,
þegar hún hóf nám í Tegne og Kunst-
ustriskolen for Kvinder.
Samkvæmt þessu reikningshaldi er rösk-
ur helmingur upphæðarinnar, eða 375
krónur, frá Antoni kominn. Eftir því sem
ég kemst næst létu aðrir ættingjar Kristínar
einnig 250 krónur af hendi rakna.
Anton gerði ekki endasleppt við systur
sína. Prá því að Kristín fór til Kaupmanna-
hafnar um haustið 1909 og fram til 1923,
þegar hún fluttist heim, var Anton stöðugt
að senda henni peninga.
Bankónótur eða ávísanir á viðskiptareikn-
ing Antons í Kaupmannahöfn, 50—250
krónur, komu með næstum hveiju skipi að
heiman. Árið 1912 virðist Anton til dæmis
hafa sent Kristínu meir en 800 krónur.
Framan af, það er frá 1909 til 1916,
sendir Anton henni 500—600 krónur á ári
að meðaltali. Hvort sem við miðum við áður-
nefnd mánaðarlaun embættismanna eða
verð á hestum, þá er hér greinilega um
veralegar upphæðir að ræða.
Upp úr 1916 virðist peningasendingum
til Kristínar fara fækkandi, enda var hún
þá farin að hafa sæmilegar tekjur af mynd-
um sínum. Árið 1917 seldi hún til dæmis
myndir fyrir 1953,43 krónur á sýningu hjá
Chr. Larsen, sem seinna verður rætt um.
Matarsendingar Antons drýgðu þessa
peninga enn frekar. Kristín fékk senda
saltsfld, saltfisk, harðfisk, súrt skyr og ann-
an súrmat, hangikjöt, svið og ýmislegt fleira
matarkyns á nokkurra mánaða fresti, oft í
svo miklu magni að hún varð að leigja sér
vagn og burðarmenn til að flytja kræsing-
arnar heim. Nokkur kostuleg bréf era til
vitnis um þá flutninga og matarveislumar,
sem fylgdu í kjölfarið.
Margrét systir Kristínar lá heldur ekki á
liði sínu. Til hátíðarbrigða sendi hún systur
Kristín Jónsdóttir listmálari.
sinni reyktan Mývatnssilung og ijúpur, en
þess á milli sameinaðist kvenfólkið í fjöl-
skyldunni um að gauka ullarflíkum að
listakonunni ungu.
Rétt er að bæta því við hér, að margir
aðrir íslenskir námsmenn í Kaupmannahöfn,
til að mynda þeir Einar Guðmundsson frá
Hraunum, frændi Kristínar, og gamall ná-
granni hennar, Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi, fengu einnig mikinn mat send-
an frá ættingjum sínum. (Sjá grein þess
fyrmefnda, Nokkrir æviþættir, í Skáldið frá
Fagraskógi, 1965, bls. 58.) Hins vegar er
ekki vitað til þess að þeir hafi hlotið eins
mikinn fjárstuðning frá þeim og Kristfn
fékk frá sínum ættingjum.
Anton tók jafnframt að sér að vera eins
konar umboðsmaður systur sinnar heima á
íslandi. Sem slíkur leitaði hann hófanna um
styrki fyrir Kristínu hjá þingmönnum Norð-
lendinga — með misjöfnum árangri — og
var vakinn og sofínn í umhyggju sinni fyrir
henni.
Árið 1910 var til dæmis allsendis óvíst,
hvort Kristín kæmist inn á Akademíuna að
loknu náminu við Tegne og Kunstinndustri-
skolen for Kvinder, og því hafði Anton
grennslast fyrir um teiknikennslu fyrir hana,
bæði á Akureyri og í Reykjavík, svona til
vonar og vara.
I nóvember það ár komst hann að því
að Svava Þórhallsdóttir (biskups) mundi
ætla að hætta teiknikennsiu sem hún hafði
verið með í Reykjavík og lét hann Kristínu
þegar vita.
Ekkert Amamessystkina var gefíð fyrir
tilfínningasemi. Tónninn í þeim bréfum sem
fóra á milli á Kaupmannahafnaráram
Kristínar er ævinlega blátt áfram, hressileg:
ur, stundum allt að því ópersónulegur. í
bréfum sínum fjallar Kristín sjaidan um sín
hjartans mái nema í hálfkæringi, og um það
sem henni var hjartkærast, sjálfa listina,
talar hún næstum aldrei.
En í bréfí sem hún sendi Antoni einhvem
tímann í nóvember 1910 fékk Kristín ekki
dulið þakklæti sitt fyrir allt það sem hann
hafði þegar gert henni til framdráttar.
Ennfremur gat hún ekki varist þeirri
hugsun að hún, vonarpeningurinn, væri ef-
tilvill að íþyngja bróður sínum um of.
Anton tók af öll tvímæli um viðhorf sín
til myndlistamáms Kristínar í bréfi sem
skrifað var 4. des. 1910. Þar stendur meðal
annars:
„ ... Jæja elsku systir, ég man ekki bet-
ur en ég segði í seinasta bréfínu til þín,
þegar ég var að tala um þetta pláss í
Reykjavík, að þú værir alveg sjálfráð með
það hvað þú gerðir, ég myndi senda þér
peninga þegar þú beiddir um þá, og það
stendur við það enn, og er þér óhætt þess-
vegna að búa þig undir og sækja um
Akademíið því það var ekki meining mín
þegar ég hvatti þig til þessarar farar, að
sleppa af þér hendinni á miðri leið, á meðan
efnin leyfðu, og fínnst mér þú gjöra nokkuð
mikið úr því í bréfinu þínu hvað ég iáti af-
mörkum; því bæði er það að það er ekki
mikið og ekki gert með hangandi hendi!"
Fá íslensk listamannsefni hafa hlotið
betra veganesi en þessar fáu línur Antons
og þann hug sem þeim fylgdi.
Kristín var kjarkmikil kona og skapföst.
Hún hefði tæplega látið féleysi aftra sér frá
því að hefja iistnám í Kaupmannahöfn.
En mér er til efs að henni hefði tekist
að ljúka fimm ára námi við Akademíuna
án fjárstuðnings og uppörvunar Antons.
Enda taldi hún sig aldrei geta þakkað hon-
um nógsamlega.
ÁTeikniskóla
FyrirKonur
Allt frá því að Konunglega danska lista-
akademían var stofnsett árið 1754 áttu
íslendingar jafti greiðan aðgang að henni
og Danir — svo fremi sem verk þeirra kæm-
ust í gegnum nálarauga inntökunefndar.
En þar sem íslendingar áttu ekki kost á
skipulegri kennslu í grandvallaratriðum
myndlistar hér heima komu þeir reynslulitl-
ir til Kaupmannahafnar og þurftu að byija
á því að innrita sig í eins til tveggja ára
undirbúningsnám við listiðnaðarskóla eða
tækniskóla. Auk þess gátu þeir auðvitað
gengið til einkakennara, oftast roskinna
listamanna, sem vora með vinnustofur sínar
víða um borgina.
Þeir íslensku listamenn, sem fóra til
Kaupmannahafnar á undan Kristínu, höfðu
flestir sótt Teknisk Selskabs Skole (stofnað-
ur 1879), sem var eins og Bjöm Th.
Bjömsson segir „undirbúningsskóii í al-
mennri teikningu, ætlaður listamannsefnum
og iðnaðarmönnum" (Bj. Th. Bj., I, bls. 93).
Það væri synd að segja að þeir Einar
Jónsson, Ásgrímur og Jón Stefánsson hafi
haft ánægju af náminu við þennan „for-
skóla", en það kom að tilætluðum notum,
bjó þá undir Akademíuna eða aðra sambæri-
lega listaskóla.
Sams konar skóli, Tegne og Kunstind-
ustriskolen for Kvinder (hér eftir nefndur
T. f. K.), sem staðsettur var við 10 Vestra
Boulevard, sá um undirbúning kvenna.
Þangað hefur Kristín sent inn umsókn
um skólavist snemma á árinu 1909, og hef-
ur trúlega þurft að láta einhveijar teikningar
fylgja með.
En T. f. K. gerði tiltölulega litlar kröfur
til umsækjenda. Fyrst og fremst var ætlast
til þess að þeir hefðu „einhveija reynslu" í
teikningu og góð meðmæli.
Kristín virðist hafa uppfyllt bæði þessi
skilyrði og var ekkert því til fyrirstöðu að
hún fengi að hefja nám við skólann strax
um haustið 1909. Fór hún til Hamborgar á
þýskum togara, sem lestað hafði á Hjalt-
eyri, og tók síðan lest til Kaupmannahafnar.