Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1988, Side 4

Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1988, Side 4
FINNGÁLKN í ÍSLENZKRIÞJÓÐTRÚ OG ANNARSTAÐAR Iþjóðtrúarheiminum koma ýmis einkennileg dýr fyr- ir, sem ekki er auðvelt að flokka í kerfí nútíma dýrafræði. Sum eru jafnvel eins konar blendingar af dýri og manni. Þannig er finngálknið, sem hér verður til umræðu. „Finngálkn er það dýr kallað, sem köttur og tófa geta saman. Er það grimmt mjög, og öllum vargi skaðlegra fyrir sauðfé manna, og skotharðast allra dýra. Vinnur engin kúla á Finngálknið, og verður það ekki skotið nema með silfurhnapp eða silfurkúlu. Það er styggt mjög og ákaflega frátt á fæti.“ (Úrþjóðsögum Jóns Ámasonar) Eftir HELGA HALLGRÍMSSON Því er oftast lýst sem það sé í mannslíki að ofan, en í líki einhvers ferfætts dýrs að neðanverðu. Því er gjaman líkt við „kentár- ana“ grísku eða mannhestana, sem voru menn að ofan en hestar að neðan. Sam- kvæmt okkar fomu og nýju heimildum, væri þó nær að líkja því við það sem kallað var „manticore" eða mannljón, sem var hinn mesti óvættur suður í heimi (orðið er líklega komið úr persnesku og merkir mannæta). Orðið finngálkn kemur fyrir í fomum bókmenntum okkar, m.a. í elstu þýðingu á ritinu „Physiologus", frá um 1200, en þar stendur „bonocentaurus heyter dyr, þat es ver kollom finngalkan; þat es maþr fram en dyr aftru (bonocentaurus = onocentaur- us, þ.e. asnamenni). Þá er minnst á fínngálkn í Hauksbók Landnámabókar, en þar segin „Ormr nam land milli Varmár og Þver- ár, um Ingólfsfell allt, og bjó íHvammi; hann átti Þórunni dóttur Ketils kjölfara, þess er fínngálknið barði í hel.“ (Isl. fomrit I, 391.) Þessa Ketils kjölfara er getið á nokkrum stöðum í Landnámu og Egils sögu, en ekki er minnst á finngálknið nema á þessum eina stað. Hann hefur líklega verið Norðmaður og atburður þessi skeð í Noregi. Þá kemur finngálkn einnig fyrir í Njáls sögu, þar sem segir frá Þorkeli hák, er þeir Njálssynir báðu hann liðsbónar: „En fyrir austan Bálgarðssíðu átti Þor- kell að sækja þeim vatn eitt kveld: þá mætti hann fínngálkni og varðist því lengi, en svo lauk með þeim, að hann drap fínngálknið.u (ísl. fomritXII, 303.) Þess er einnig getið, að Þorkell drap flug- dreka og vann ýmis önnur hreystiverk, enda „lét hann gera þrekvirki þessi yfír lokhvílu sína, og á stóli fyrir hásæti sínu", segir í sögunni (þ.e. hann lét skera út myndir af þessum atburðum). Samkvæmt skýringum útgefanda (neðan- máls), er Bálgarðssíða talin vera á suðvest- urströnd Finnlands. í Fomaldaraögum Norðurlanda koma fínngálkn fyrir á tveim stöðum, og er þar að fínna lýsingar á þeim. FinngálknI Fornaldarsögum í Fomaldarsögum Norðurlanda er finn- gálkna getið á tveimur stöðum, þ.e. í Örvar- Odds sögu og í Hjálmþérs sögu og Ölvis. Fomaldarsögumar eru, sem kunnugt er, skáldsögur frá fyrstu öldum íslands byggð- ar, en styðjast þó oft við sögulegar persón- ur, er uppi vom á tímabilinu 500—1000 úti í Evrópu. Þær em yfirleitt harla ævintýra- legar, og fullar af fomum þjóðsögum. í Orvar-Odds sögu segir frá stórvirkjum og ævintýralegum ferðum Örvar-Odds, sem var kappi mikill. Fór hann um tíma einn saman vítt um heim, og hitti þá m.a. kap- pann Grana eða Rauðgrana, er svo var nefndur, og slást þeir í fóstbræðralag. Oddi er mikið í mun að hefna fóstbróður síns, er drepinn var af illmenninu Ögmundi flóka, og hefur strax orð á því við Rauð- grana, en Rauðgrani segir honum þá tilurð og ættemi Ögmundar. Hafði Hárekur konungur á Bjarmalandi (Rússlandi) átt hana með „gýgi undan forsi stómm", og hét sú Grímhildur. Síðar breyt- ist gýgur þessi eða flagðkona í finngálkn, og Ieitast það við að fyrirkoma Oddi. Verð- ur mót þeirra á Englandi, og er því svo lýst: „Það var einh veðurdag góðan, að þeir Skímir og Garðar fóru á land að skemmta sér og margir menn með þeim, en Oddur var við skip niðri. Rauðgrani sást ekki. Veður var furðu heitt, og fóm þeir fóstbræður af klæðum og á sund við vatn eitt. Þar var skógur nærri. Flest- ir voru menn þeirra af nokkurri skemmt- an. En er leið á daginn, sáu þeir, að dýr eitt, furðu stórt, kom fram úr skóginum. Það hafði mannshöfuð og geysistórar vígtennur. Hali þess var bæði langur og digur, klærnar furðulega stórar. Sitt sverð hafði það f hvorri kló. Þau voru bæði björt og stór. Þegar þetta fínngálkn kemur fram að mönnum, þá emjar það ógurlega hátt og drap þegar fimm menn ífyrsta atvígi. Þá hjó hún með hvoru sverði, en hinn þriðja beit hún með tönnunum, tvo sló hún með halanum og alla til dauðs. Inn- an lítils tfma hafði hún drepið sex tigi manna. “ Illa gekk þeim að ráða niðurlögum þessa skrímslis, en þó gat Örvar-Oddur drepið það að lokum, eftir að það hafði gert usla mik- inn í liðinu. í Hjálmþérs sögu er finngálknið heldur skaplegra. Söguhetjan Hjálmþér er þá að koma frá því að „drepa niður blámenn og berserki" (líklega frá Afríku), og er á heim-. leið. Koma þeir síðla kvölds að ey einni, skógi vaxinni og slá þar tjöldum, en Hjálm- þér átti að halda vörð og vaka. „En er þeir voru sofnaðir, gekk hann frá tjaldinu á hæð eina, og stóð þar lengi og sást um. Hann heyrði mikinn gný með stórum brestum í skóginum, svo að eikurnar bifuðust. Litlu síðar kom fram úr mörk eitt finngálkn, mikið og gild- legt. Það hafði hrossrófu, hófa og fax mikið. Augun voru hvít, en munnurinn mikill og hendur stórar. Brand hafði hún í hendi sér vænan, svo að engan hafði hann slíkan séð fyrir. Hann hugsar að sérskuli eigi orðfall verða, ogkvað visu:“ í vísunni ávarpar Hjálmþér fínngálknið kurteislega og síðan kveðast þau á og tal- ast við í bróðemi. Kemur þar máli þeirra, að Hjálmþér ámálgar að fá sverðið (brand- inn), en finngálknið gefur þess ekki kost, nema hann kyssi sig (það er jafnan sagt „hún“ um þetta fyrirbæri): „Eigi vil ég kyssa tijónu þína,“ segir Hjálmþér, „þvf að kannski ég verði fast- ur við þig.“ „Hætta verður þú á það,“ segir hún, „en ráð þó sjálfur. “ Honum snýst þó bráðlega hugur og afræður að kyssa óvættina. „Hún mælti: „Þá verður þú að hlaupa á háls mér, f því ég kasta upp brandinum, en ef þú efar þig, þá er það þinn bani. “ Hún kastar nú upp sverðinu. íþví hleyp- ur hann á háls henni og kyssti hana, en hún henti (þ.e. greip) sverðið fyrir aftan bak honum. Hún réttir nú að honum brandinn og kvað vfsu. “ Ekki var nóg með að Hjálmþér fengi sverðið að kosslaunum, heldur fékk hann og ýmis meðmæli og góð álög, hjá þessu merkilega finngálkni. Af frásögnum fomsagnanna verður ljóst, að fínngálknin eru „manndýr", sem ýmist em í líki hests eða rándýrs að neðanverðu. Einnig má geta þess, að í Hrólfs sögu kraka er ein söguhetjan Elg-Fróði, er var fædd með þeim ósköpum að vera „maður upp, en elgur niður frá nafla", og vom álög því valdandi. Bróðir hans hafði hundsfætur frá rist. Elg-Fróði þótti ekki aldæla og heldur harðleikinn: „Má ég ekki við menn eiga, því að þeir em ölmusur einar og meiðast strax þá við er komið," segir hann. Síðan settist hann að einn saman í skála við Kjalveg í Noregi. Hann er þó jafnan talinn maður en ekki fínngálkn. Finngálknin virðast flest vera í Austur- vegi eða upp rannin þaðan, þ.e. í Finnlandi eða Rússlandi, enda virðast galdrar og tröll hafa átt þátt í sköpun þeirra og þessi lönd vom þekkt fyrir slíkt. Heitið finngálkn mun og að líkindum dregið af nafni Finna (lappa) sbr. finnskur galdur, finnabrækur, o.fl. en það var al- mennt álit á Norðurlöndum, að Lappar, væm sérstaklega göldróttir. Síðari hluti orðsins, -gálk, er óljós að upprana, en það var stundum ritað galkan (Physiologus), og hefur S. Bugge getið sér til að það væri samandregið úr eldra orði: gandlíkan, sem myndi þýða einhvers konar galdralíkneski. í Hymiskviðu er orðið „hreingalkn" notað sem jötnaheiti. Geta má þess að stjömumerkið Sagittar- ius, sem nú er oftast nefnt bogmaðurinn á íslensku, var fyrram kallað finngálkn, enda er það gjaman myndað í líki mannhests (kentaurs). Ennfremur var til lýsingarorðið finn- gálknað, sem notað var um vissa tegund myndhverfs skáldskapar. Getur Snorri um það í Eddu sinni, og vísar til Ólafs Hvítaskálds, að hann kalli „það fínngálknað, er líkum er skipt á einum hlut í enni sömu vísu“. Segir Snorri að þetta sé líka kallað „nykrað", og telur heldur vera löst á skáldskap. [Eftir Þjóðs. JA, neðanmáls, I, 611]. Ýmis aíbrigði koma fram í þjóðtrú og fornsögum af einhverskonar skepnu, sem er að hluta til maður og að hluta dýr. Þar á meðal er ófreskjan margýg- ur, sem var með mannshendur, en höf- uð sem á hrossi og sporður á aftur- hluta. Lýsingin er úr Flateyjarbók og sýnir Ólaf konung helga vinna á mar- gýgí- I (ttöí núúQ tuár- árý Qnáj \*ená drl4 ?| AfTmr cpf tóttí? etJ\xát&leýíd r íWn Wt'fefir m e bdtm dte

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.