Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1988, Blaðsíða 8

H E I
E K I
Frummyndakenning
PLATÓNS
Nótt eina átti Sókrates að hafa dreymt svan
í sárum er sat á knjám honum, en varð brátt
fleygur. Daginn eftir kom til hans ungur
maður, sonur Aristons. Þessi höfðingjasonur,
sem rakti ættir sínar til Sólons í móðurætt
og sjávarguðsins Póseidons í karllegg, átti
eftir að gera nafn lærimeistara síns ódauð-
legt en sjálfur skrifaði Sókrates aldrei staf-
Kjami kenningarinnar
er að hugtök eigi sér
sjálfstæða tilvist, óháð
fyrirbæmnum, semþau
lýsa. Þau séu
óhagganlegar
fastastæður í heimi
eilífra sanninda, en
fyrirbæri jarðlífsins séu
ófullkomnar afsteypur.
— Fyrri hluti —
EFTIRJON
HJALTASON
krók.
Platón nefndist hann, þessi ungi maður,
sumir segja að skímamafni aðrir að viður-
nefni. Hann er sagður fæddur um 427 f. Kr.
í Aþenu, sem þá hafði um langt skeið verið
voldugust borgrílq'a Grikklands. Pelóps-
skagastyijöldin setti þó strik í reikninginn
og var Platón vart kominn af gelgjuskeiði
þegar Aþeningar urðu að sæta afarkostum
af hendi Spartveija árið 404 f.Kr.
Platón lifði miklar þjóðfélagshræringar.
Lýðræðið var fótum troðið, uppreisnir gerð-
ar og almenningur sviptur lýðréttindum
sínum. En lýðsinnar risu um síðir úr ösku-
stónni og hófu sig til vegs á nýjan leik, að
vísu ekki til annars en að reka smiðshöggið
á endanlegan ósigur Aþenu í styijöldinni
miklu. Dæmdi þingið hæfustu herforingja
sina til dauða, en varla hafði dómnum fyrr
verið framfylgt en þingmennimir sáu að
sér. Og eins og tii að bíta höfuðið af skömm-
inni dæmdi þingið, sjálfsagt í yfírbótar-
skyni, þá til dauða er vasklegast höfðu geng-
ið fram í að fá herforingjana rekna fyrir
ættemisstapann.
Eins og fyrr er sagt biðu Aþekingar fulln-
aðarósigur í Pelópsskagastyijöldinni árið
404 f.Kr. en ófriðurinn hafði þá geisað linnu-
lítið frá árinu 431. í skjóli Spartveija kom-
ust hinir svokölluðu 30 harðstjórar til valda
í borginni. Ári síðar var þeim steypt af stóli
og lýðræði komst á laggimar enn á ný.
Dró nú brátt til þeirra atburða er líklegt
má telja að háft hafí gífurleg áhrif á
Platón. Hann hafði í 10 ár hlýtt á ræðu
Sókratesar, kynnst hugðarefnum hans og
sífelldri leit að sannleikanum. Nú var þessi
aldni hugsuður kærður fyrir að spilla æsku-
lýðnum og bijóta gegn ríkinu, með því hann
efaðist um guðina og boðaði annarlega trú.
Árið 399 dæmdi alþýðudómstóll, skipaður
500 borgurum, hann til dauða.
Yfirgaf Platón nú borgina og næstu 12
árin flæktist hann víða. Hvert hann fór eða
hvað hann gerði þessi ár er ekki með öllu
ljóst. Getgátur em uppi um að hann hafí
komið til Egyptalands, en lengst er hann
talinn hafa dvalist í Vestur-nýlendunum á
Suður-Ítalíu. Þar vom þá höfuðstöðvar
pýþagóringa, en borgin Tarentúm var helsta
vígi þeirra á Appennínaskaganum.
Þá drap Platón niður fæti í Sýrakúsu á
Sikiley þar sem hann vingaðist við Díonýsos
eldri, alræðismann eyjarinnar. Hvort þar
kastaðist í kekki með stjómspekingnum og
alvaldinum er ekki vitað með vissu, en hitt
þykir næsta víst að Platón var í kjölfar
þessa boðinn upp á þrælamarkaði, en var
forðað frá ævilangri þrælkun af vini sínum
einum, ónafngreindum, sem keypti hann.
Ekki gerði Platón það endasleppt við Sikiley-
inga því síðar á ævinni átti hann eftir að
heimsækja eyjuna f tvígang.
Sneri ferðalangurinn nú heimleiðis og til
Aþenu kom hann 387 f.Kr. og stóð þá á
fertugu. Líffskeið hans var hálfnað og má
gera ráð fyrir því að starfsævi hans sem
heimspekings hafí nú fyrir alvöru hafíst.
Gmndvallaði hann skóla sinn, Akademíuna,
en þeim skóla hefur orðið lengstra lífdaga
auðið af öllum skólum hins vestræna heims.
Hann starfaði í 900 ár samfleytt.
347 f.Kr. er talið að Platón hafí dáið.
Hann lét eftir sig mörg ritverk, sem öll era
skráð í „samræðuformi“, líkt og tíðkast með
leikrit. Hafa þessar ritsmíðar hans nær allar
varðveist.
Vil ég nú reyna að gera einni helstu hug-
mynd Platóns, frummyndakenningunni,
nokkur skil. Reyndar er þetta verkefni fyrir
margra hluta sakir æði erfítt. Platón sjálfur
kemur nær aldrei fram í verkum sínum og
Brjóstmyad af Platon.
Ein af mörgum styttum af Sókratesi.
þá sjaldan honum bregður þar fyrir þá er
hann ætíð í hlutverki lítilsigldrar aukaper-
sónu, jafnvel veikur heima í rúmi. Þegar
öll kurl koma til grafar er það margslungið
verk að negla hugmyndir hans fastar innan
um allan heilaspunann, sem hann leggur
söguhetjum sínum í munn. Ennfremur vflar
Platón ekki fyrir sér að láta sömu hugmynd-
imar ganga aftur í mörgum myndum í hin-
um íjölmörgu ritum sínum. Að kenna þar
haus og sporð er því oft á tíðum lagt í hend-
ur lesandanum sjálfum — en er það ekki
einmitt einkenni góðs kennara?
Frummyndakenningin
Það er ekki hvað síst erfítt að henda reið-
ur á hugsun Platóns þegar hann leiðir hug-
ann að frummyndum sínum. Ef við föllumst
á það að sá Sókrates, sem gægist ffarn í
eldri verkum Platóns, s.s. Málsvöminni og
Evþýfróni, sé í einhveiju, jafnvel miklu, líkur
hinum sama þrasara og vanrækti konu sína
og þijú böm fyrir sakir viskuleitar, þá sann-
ast hið fomkveðna að eplið fellur sjaldan
langt frá eikinni.
Fyrir alþýðudómstólnum gerði Sókrates
að umræðuefni ummæli véfréttarinnar í
Deifí, en hún svaraði aðspurð, að engin
væri honum vitrari. Þetta olli Sókratesi
miklum heilabrotum, enda hann fjarri þvi
að télja sjálfan sig spakvitran. Eftir miklar
bollaleggingar og rannsóknir komst Sókrat-
es að þeirri niðurstöðu að viturleiki hans
kristallaðist í þeirri vissu hans að mannleg
viska væri í raun á villigötum. En hvers
vegna hlaut þetta að vera svo, vissi mann-
skepnan ekki sínu viti? Jú, því var ekki að
neita að maðurinn vissi kannski lengra nefí
sínu, en það var hjóm eitt hjá hinni sönnu
visku. En þessi sanni vísdómur var vitneskj-
an um ástæður hlutanna. Það var nefnilega
ekki nóg að vita hvað einkenndi einstakan
góðan mann eða guðhræddan, réttiátan eða
hófsaman.
Sókrates spurði Evþýfrón ekki að því
hvaða einstakir verknaðir teldust heilagir,
heldur lá honum á hjarta að fá vitneskju
um hvað það væri, sem gerði alla heilaga
verknaði heilaga, það er hvert væri eðli
heilagleikans sjálfs. Öðmm hugtökum (í það
minnsta hinum siðferðilegu, sálfræðilegu og
fmmspekilegu) gerði hann sömu skil. Segði
ég Birgittu Bardott og Raquel Welsh falleg-
ar þá myndi Sókrates heitinn, mætti hann
mæla, spyija mig um hæl — en hvað er það
sem gerir fallegt fallegt? fy'óaði nú lítt fyrir
mig að nafngreina fleira fólk er ég teldi
fritt eða lýsa fögm vaxtarlagi kvennanna
sem til umræðu væm. Sókrates, lítill og ljót-
ur, myndi heimta svar við því hvort ekki
fyndist í öllu fögm einn og sami gmndvöll-
ur hins fagra, sem gerði það fagurt? Svar-
aði ég játandi væri ég að þrengja snömna
að eigin hálsi því næstu spumingu þrætu-
meistarans vissi ég mig allsendis ófæran
að svara — hvað er þetta gmndvallaratriði
hins fagra?
Svaraði ég spumingunni hins vegar neit-
andi má gera sér í hugarlund viðbrögð Sókr-
atesar. „Nú er ég aldeilis forviða. Hvemig
þykist þú geta þekkt hið fagra ef ekki er
til neitt það er gerir fagurt fagurt? Ekkert
sem þú getur lagt sem mælistiku við hluti
og yfírfært á þá og sem gefur samsvömn
ef hlutimir em fagrir, annars ekki. Hvemig
getur þú, minn kæri, talað um eitthvað fag-
urt og eitthvað fegurra ef ekki er til ein-
hver almenn fegurð, þ.e. hið fegursta, full-
komlega fagurt, sem önnur fegurð dregur
dám af?!!
Þannig er réttlátur maður eða hófsamur
sá eini er skilur hinstu rök slíkrar breytni.
Hinn, sem ekki kann skil á því eðli eða
þeim sannleika er gerir hið réttláta réttlátt
eða hófsemina hófsama, getur aldrei orðið
réttlátur eða hófsamur. Það er sama þó
hann álpist til réttlátra verka eða hófs í
orði og verki, svo lengi sem hann þekkir
ekki rótina em honum ávextimir forboðnir.
Var nema von að Sókrates ræki Evþýfrón
á stampinn þegar jafnvel hann sjálfur átti
ekki nein svör eða skýringar á takteinum.
Þessi fáfræði, eða öllu frekar vitund um
fáfræði, var engu að síður í augum guðanna
hin mesta vitneslq'a. Því var það að véfrétt-
in í Delfí rómaði vitsmuni Sókratesar, að
hann gekk ekki dijúgt fram í dul ofmetnað-
ar og oflætis.
Þessi vora þau jám er hinn leitandi andi
skildi eftir í afli sínum og hömmð vom til
eggjar af lærisveini hans, Platóni. Því í raun-
inni var frummjmdakenningin
„ ... alhæfing á þessari ffumhugmynd
Sókratesar, kerfisbundin útfærsla eða
útvíkkun hennar. Kjami hennar er...
að hugtök eigi sér sjálfstæða tilvist, óháð
fyrirbæmnum sem þau lýsa. Þau séu
óhagganlegar fastastæður í heimi eilífra
sanninda, en fyrirbæri jarðlífsins séu
ófullkomnar afsteypur, eftirmyndir hug-
takanna og þá aðeins að svo miklu leyti,
sem þau eiga hlutdeild í eða reyna að
lflq'ast frummyndunum.“i
Lærisveinninn Platón
En það fléttuðust fleiri þræðir saman í
kenningu Platóns, en þeir einir sem hér
hefur verið drepið á. Hugmynd Herakleitos-
ar um hverfulleika heimsins endurspeglast
í ritum Platóns. Dæmisaga Herakleitosar
sjálfs um að ógjömingur væri að stíga tvisv-
ar í sama fljótið lýsir kenningu hans einna
best. Ekkert er í raun og vem til heldur
er allt annaðhvort í mótun eða á fallandi
fæti „allt fram streymir endalaust" — panta
hrei. Það er augljóst að slíkur heimur sem
þessi er óskiljanlegur þar sem allt er á sér-
hverri sekúndu og mínútu breytingum undir-
orpið. Sönn þekking er óhugsandi með öllu
því breytingin er eilíf og ævarandi og nær
til alls, sem í heiminum er. Þessi skoðun
endurómar í frammyndakenningunni, sem
segir skilningarfæri mannsins vera með öllu
ófær að gefa honum sanna mynd af um-
hverfí hans.
Platón var þó ekki með öllu reiðubúinn
að leggja fyrir róða möguleikann til vísinda-
legrar iðkunar og líklega hefur hann þar
gengið í smiðju eleatana. Því víst er um það
að skoðanir aðalforsprakka þeirra, Parmen-
ídesar frá Eleu, em mjög lifandi í frum-
myndakenningunni. í hnotskum var heims-
mynd Parmenídesar sú að í heiminum væri
eitthvað vitrænt, sem alltaf hefði verið og
myndi halda áfram að vera um alla framtíð,
ævinlega óbreytt og óbreytanlegt. Og svo
fremi, sem maðurinn léti stjómast af skyn-