Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1988, Blaðsíða 4

Njáls saga
í spænskri þýðingu
Meðal miðaldabókmennta Evrópu ber að telja
nokkur meistaraverk, sem breytt hafa lim
sitt út yfir mörk þeirra landa sem þau
skópu. íslendingasögur mynda án efa veiga-
mikinn hluta innan heildar þessara meistara-
Til þessa hefur engin
Njáluþýðing verið til
fyrir spænska heiminn,
sem er eitt af stærstu
máls væðum j arðarinnar.
Þessvegna er þýðing
Bemárdez merkur
viðburður fyrir íslenzkar
fombókmenntir og í
formálanum, sem hér er
þýddur, kemur fram
víðtæk þekking þessa
spænska lærdómsmanns
á viðfangsefninu.
Þýðandi á spænsku og höf
undur formála: ENRIQUE
BERNÁRDEZ. Þýðandi
formálans á íslenzku: SIG-
URÐUR SIGURMUNDS-
SON í Hvítárholti.
verka: bókmenntalegra afreka ýmissa höf-
unda, samin á heilu tímabili í senn bæði
stuttu og víðfeðmu og nær yfír meira en
eina öld. Hér er að mæta einstæðri tegund
verka, án hliðstæðu við allar aðrar bók-
menntir Evrópu. Og í ríkum mæli, meðal
þessara sagna, er þó ein, sem í almennri
vitund gnæfír sem hár tindur yfír allt: Njáls
saga, en kölluð einnig, venjulga vegna loka-
setningarinnar — Brennu-Njáls saga. Hún
er ekki einungis mest að blaðsíðutali, en
nær einnig mestri fullkomnun frá hverskon-
ar bókmenntalegu sjónarmiði.
En hvað er saga2? Sögur eru frásagnir í
óbundnu máli samdar og ritaðar á íslandi
frá upphafí 13. aldar og fram á miðja 14.
öld. Fyrir íslendinga miðalda var sagan ein-
faldlega sannsöguleg frásögn og gat fjallað
um ýmsa hluti: um Noregskonunga og ann-
arra skandinavískra landa (konungasögur),
sögur heilagra, hinna fyrstu íslensku bisk-
upa (Biskupasögur), um persónur (fomald-
ar), því að það var allt sem gerðist fyrir
landnám hinnar óbyggðu eyjar í Atlantshafi
í lok 9. aldar, persónur úr meira og minna
goðsögulegum munnmælum; en einnig frá
nýlegum atburðum, næstum samtíða tilurð
verkanna; eða persónur sagna um alla Evr-
ópu með fastri bókmenntalegri umfjöllun,
eins og Karlamagnús, Roldán o.s.frv. En
sögur, aftur á móti, sem eru frásagnir af
persónum íslenskum þar sem hreyfíafl frá-
sagnar þróast á milli landnáms og fyrstu
kristnu kynslóðar íslendinga, þ!e. til 1020
eða um það bil.
Allt er þetta „saga“ fyrir íslendinga, sem
þeir hafa með trúarlegum ákafa náð að
varðveita sem sameiginlegt tákn um þjóð-
emislega tilveru og aðalborinn uppruna
sinn, um minningar þess atburðar, þegar á
eyju, vart byggilegri, reis á stofn ríki, ein-
stakt í sinni röð, sem kallað hefur verið
fyrsta samfélag sem kennt er við sósíal-
isma. En þessir sömu íslendingar eru á
þeim tíma þátttakendur í sameiginlegri mið-
alda-meimingu allrar Evrópu, sem þeir
þekktu vel. Samkvæmt niðurstöðu um sam-
eiginlega menningu eru ekki til ákveðin
mörk á milli frásagnar og bókmennta, ekki
heldur á milli einstaklings og þjóðfélags,
sem hann var þó hluti af. Þess vegna var
notað sama orðið, „saga“, yfír hugtök jafn
Qarlæg eins og frásögn „stranglega sann-
söguleg" um persónu raunveruleikans og
helgisögur, hreinar munnmæla- eða jafvel
goðsögulegar frásagnir.
í stað þess að fylgja eftir bókmennta-
Formáli þýðanda
Njálssaga er komin út í spænskri þýðingu. Þýðandinn er Enrique Bemardez próf-
essor í Madrid. Hann er prófessor í íslenskri tungu og bókmenntum og hefur
auk þess þýtt nokkur íslensk verk önnur, svo sem goðsögulegt efni úr Eddunum
og Egils sögu Skallagrímssonar. Fram kemur í formála þeim, sem hér birtist í
íslenskri þýðingu, í máli höfundar, að sögurnar séu frásögn og lýsing á íslenskum persón-
um sem uppi voru á tímabilinun frá fundi íslands (874) til og með hinni fyrstu kristnu
kynslóð allt til ársins 1020 ...
Segja má, að fram að þessu, hafí íslenskar fombókmenntir verið því nær óþekktar í
öllum hinum spænska heimi, en „kastilíanskan" eins og spænskan er rétt nefnd, er ein
af stærstu tungum heims (líklega sú 3. í töðinni), nær ekki einungis yfír móðurlandið
Spán, heldur yfír öll ríki Suður-Ameríku (önnur er Brasilíu), alla Mið-Ameríku, Kúbu,
Mexíkó, mikið inn í Suðurríki Bandaríkjanna og Filippseyjar. Það sem hér um ræðir er
því stórviðburður fyrir íslands og allar spænskumælandi þjóðir. Þekking höfundar og yfír-
sýn yfír miðaldabókmenntir Evrópu er geysilega víðtæk og innsýn hans til íslenskra bók-
mennta slík, að ekki væri ætlandi neinum manni erlendum að óreyndu. Skoðanir hans
brjóta ekki svo séð verði í bága við nútímakenningar færustu íslenskra fræðimanna. Telja
má, með réttu, að hann opni íslendingum nýja sýn inn í þessi frægu verk, þar sem hann
lýsir frá nýrri hlið hlutverki fomkvenna, svo að líta beri þær öðrum augum og fara um
þær mildari höndum en áður hefur verið gert.
SIGURÐUR SlGURMUNDSSON
legri framvindu annarra Evrópulanda, skópu
íslendingar ný viðhorf. Ég hefí á öðrum
stað með nægum dæmum leyst úr þeim
spumingum hvemig, hvenær og hversvegna
sögumar voru samdar. En það verður ekki
frekar rætt hér, því að valdið gæti stöðugum
deilum meðal sérfræðinga.
Hér nægir að minnast þess að með því
að ijúfa jafn rótgróna venju eins og munn-
lega sagnageymd, þjóðsagnir, arfsagnir
meira og minna staðbundnar og þann vana
að færa í letur, og semja til ritunar verk
samkvæmt fyrirmynd kristinnar Evrópu,
hófu þeir í upphafí 13. aldar að setja á
bókfell sögur sem hér hefur verið getið, og
það, yfír höfuð, sögur íslenskra persóna sem
meira og minna fram úr skara — íslendinga-
sögur.
Það eru ekki sögur sagðar af munni fram
frá kynslóð til kynslóðar, sem á ákveðinni
stundu eru svo settar á bókfell, heldur em
það verk samin af einstökum höfundum,
beina leið á bókfellið; enda þótt þau væra
ætluð, án efa, ekki til einka- eða hljóðlest-
urs „menntaðra" manna, heldur til samlest-
urs háum rómi. Ritaðar sögur koma því
eðlilega í stað fomra munnlegra sagna, og
um langar íslenskar vetramætur, á meðan
meðlimir fjölskyldunnar sitja að ýmsum
störfum er hægt að hugsa sér einn þeirra
lesa hátt sögu af Noregskonungi eða helgum
manni, eða íslendingi meira eða minna
merkum, ef til vill forfaðir einhverra þálif-
andi eða einhver þekktur á þeim tíma, eða
einfaldlega frægur fyrir þann orðstír sem
hans fjölskylda hafði hlotið.
Hinar fomu munnlegu frásagnir, misjafn-
lega langar, héldu að mestu velli, en aðal-
dægradvölin nú varð lestur þessara rituðu
verka, svo frábært er það, að haldist hefur
fram á síðustu tíma. Og á meðan annars-
staðar í Evrópu miðaldabókmenntir féllu í
gleymsku eða takmörkuðust um aldaskeið
við nokkra fágæta áhugamenn, lifðu þær á
íslandi, héldu velli. Handritin komin á bók-
fell margfölduðust, og brátt vora þau kom-
in á pappír, í svo ríkum mæli að sjaldan
náði því nokkurt miðaldafræðirit Evrópu,
og það sem enn meira gildir/þau vora áfram
lesin hátt á kvöldvökum heimilanna. Og það
allt fram á 19. öld, þégar einnig fór að liðk-
ast einkalestur, svo sem enn gerist, þótt í
minna mæli sé nú á 20. öld.
Persónur sagnanna, þ.e. ekki þær raun-
veralegu, heldur hugmynd þeirra er sÖgum-
ar sömdu, sjálfar persónumar rísa upp af
blöðunum og umbreytast í uppsprettulind
nýrra frásagna, þjóðkvæða, ljóða, verða til
þess að mynda stóran hluta íslenskra arf-
sagna og lítils eyjaklasa sem teygaði af
þeirri lind íslenskrar menningar, Færeyjam-
ar. Við eigum hið auðuga söguljóð um Cid,
sem ekki hefur hafíð sig yfír söngleikinn,
heldur fylgir arfsögninni, á vissan hátt, sýn-
ir upprana meistaraverks vorra söguljóða.
Á íslandi er Gunnar á Hlíðarenda aðalper-
sóna fyrsta hluta Njáls sögu, en skoðanir
um hann hafa breyst fram á vora daga, nú
er hann litinn almennari, mennskari, líkt
og höfuðpersóna sögu Grettis hins sterka,
auk margra annarra. Sjaldan hafa bók-
menntir valdið jafn óskoraðum, augljósum
áhrifum meðal alþýðu manna.
Án efa lifðu þessar persónur í sínu mikla
veldi og vissulega hafa þær gert vissan hluta
þess, sem sögumar eigna þeim en af þeim
hafa gengið stuttar sögur löngu seinna. En
höfundar sagnanna gerðu miklu meira en
að safna sögum þessum saman og færa þær
í letur. Nokkrar þessara sagna urðu þeim
vissulega uppsprettulind (geram við ráð
fyrir því að við þekkjum enga þeirra) en
einnig menningarlindir, skrifaðar, íslenskar
og erlendar.
Fræðimenn síðari tíma hafa farið fijálsri
hendi um efnisþráð sagnanna. í forspjalli
mínu fyrir Egils sögu Skallagrímssonar
skírskotaði ég til nokkurra þeirra linda, sem
Snorri Sturluson væri vafalaust höfundur
að og hefði notað. En það sem telja verður
aðalinntakið, er hið lýsandi víðfeðmi þekk-
ingar í bókfræði, guðfræði, og almennum
fræðum alltaf dulbúnum, aldrei augljósum,
sem hvarvetna er að mæta í íslendingasög-
um.
Við gleymum hugmyndinni um munnleg-
ar frásagnir færðar í letur. En við gleymum
ekki að þessi skrifuðu verk vora hugsuð til
þess að lesa þau hátt, reyndar með einskon-
ar sviðssetningu þegar lesarinn breytir yfír
í frásögn. Þegar sögumar vora styttar af
fræðimönnum síðari tíma, féllu þær mjög
vel að bókmenntum ættuðum til upplestrar,
með sama sniði og verk ætluð til einkalest-
urs í sínu formi henta eins til hljóðlesturs.
Hér þykir hlýða að skírskota til formsins,
tungumáls þess sem sögumar era samdar
á, þ.e. það sem kallað hefur verið „stíll sagn-
anna“, en það er eitt þeirra höfuðeinkanna
sem gerir þær að einstökum verkum þegar
litið er yfír allt tímabil evrópskra miðalda-
bókmennta. Ég hef þegar getið þess, að
ritmál sagnanna er óbundið. Það er heill-
andi staðreynd, því að á meðal íslenskra
verka má telja sem víðfeðma bókmenntalega
arfleifð í ljóðformi (Eddur og skandinavísk
kvæði) sem ef til vill vora notuð við samn-
ingu sagnanna. Gleymum ekki að mestur
hluti miðaldasagna var skrifaður í ljóðum;
ekki aðeins söguljóðin, heldur líka sögur af
Alexender, af ridduram frá Asturíu o.s.frv.
Þrátt fyrir það, völdu íslendingar fremur
óbundið mál, þar til nokkur kvæði frönsk
uppúr Alexanderssögu (eftir Gualtiero Cast-
iglione þýdd á 13. öld), eða Tristansögu
(eftir Thomas) sem birtist í ljóðum og einn-
ig á öðram evrópskum tungum (þýsku, kast-
ilíönsku o.s.frv.) þýddu íslendingar á óbund-
ið mál. Þar sem fyrir Ísíendinga var óbund-
ið mál hæfara til hverskonar frásagna.
En hvert einstakt tákn hins óbundna
máls er ekki notað úr þessum frásögnum.
Nokkur hreinræktuð kirkjuleg verk, eins og
sögur hinna fyrstu íslensku biskupa, sýna
margbrotinn stíl mjög í ætt við latneska
málsgreinafræði. íslendingasögur og kon-
ungasögur, aftur á móti, sýna stíl mjög frá-
bragðinn hinum hreinræktuðu latnesku
áhrifum og mynda hinn kunna „sagnastíl".
Það vekur hrifningu, að í um hálfu hundr-
aði sagna er að fínna órofíð samræmi á
milli almennrar byggingar sagnanna og
málfræðilegrar meðferðar. Hið óbundna mál
lýsir sér best í samtalsformi. í reyndinni
endurspegla þær hina töluðu lifandi tungu,
merkið um byggingu þessara verka gæti
verið sama og munnlegra frásagna, svo
langt sem það samband kann að vera sótt.
Hér er líka um að ræða annað sjónarmið,
sem fram kemur í stíl sögunnar, það er
samskonar framsetning efnis og umfjöllun
persóna. í sögunum er ekki að fínna neitt
sem líkist eintali sálar, sem ber oss einfalda
beina leið til þekkingar á persónum, að far-
vegi hugsunar þeirra og hugrenninga
o.s.frv.
Allar aðalpersónur og margar þær óæðri
birtast í fyrstu samkvæmt stöðu í ættar-
tölum (fyrst og fremst á íslandi miðalda,
og fram á ritunartíma), eiginkona eða eigin-
maður, böm þeirra, heimilisfang, þjóðfélags-
staða, venjuleg lýsing hans á ytra borði, og
stundum stuttlega vikið að skapgerð eða
einhver innskotsgrein varðandi hans fyrri
ævi eða forvera hans. Þegar hér er komið,
þekkjum við persónuleikann af orðum hans
og gjörðum. Hér er viðhöfð, ef svo mætti
segja, fullkomlega hlutlæg umfjöllun um
persónur: Vér kynnumst hugrenningum
þeirra og sálarlífí, en aðeins af því sem at-
hafnir á lífsferli sýna, en ekki af sérstakri
vísbendingu höfundar.
Um leið og skilgreining efnis hefur verið
gerð, liggur jafnframt fyrir að frásögnin
verður nánast að vera sviðssetning á formi
sem stundum hefur verið líkt við tungumál