Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1988, Blaðsíða 10

umhverfí hefír mótað mig frá fyrstu
bemsku" sagði Ríkarður í bók sinni „Með
oddi og egg“, Eiríkur Sigurðsson skráði.
Ríkarður og bræður hans sýndu snemma
hvert hugur þeirra stefndi. Þeir léku sér að
hætti annarra bama, en hugkvæmni þeirra
og listfengi kom fljótt í ljós svo að verð-
launa þótti vert. í blíðviðri dunda bræðum-
ir sér við nýbyggðan homakofa á Fjós-
hrauni niður af bænum. Stefán faktor Gúð-
mundsson kemur flengríðandi utan af
Djúpavogi ásamt konu sinni Andreu á
skemmtiferð inn í Hamarsdal.
Kaupmaðurinn stekkur af baki er hánn
sér drengina við „sauðfé sitt“ og nýréist
peningshús. Hjónin dást að húsinu og horha-
röðinni. Faktorinn verðlaunaði drengina og
lagði í lófa hvers þeirra silfurpening. Bræð-
umir voru þrír, Bjöm, Finnur og Ríkarður.
Svona var Stefán faktor glöggur listdóm-
ari. Tveir bræðranna urðu þjóðkunnir lista-
menn, Ríkarður myndhöggvari og Finnur
listmálari. Stefán faktor var afí Agnars
Guðmundssonar skipstjóra, en langafí Guð-
rúnar þingmanns Agnarsdóttur.
Þeir bræður láta ekki við það sitja að
reisa sér flárhús og stunda sauðfjárbúskap.
Ríkarður fínnur tálgustein í gilfarvegi og
byrjar strax að forma ýmsa smíðisgripi.
Þeir bræður finna aðra tálgusteinsnámu,
rauða að lit í svonefndum Hultrahömrum,
í Qallgarði sunnan við Búlandstind. Náman
í mjórri rák, hengiflug ofan og neðan. Græna
námu fínna þeir á Búlandsdal. Ríkarður
smíðar taflmenn úr gijóti. Fær fyrir þá
„mikið fé og þykist vera ríkur". Braeðumir
búa til málningu úr gijótinu. Nudda því við
blágrýtishellur, þurrka mylsnuna í sólskini
og hræra svo með femisolíu. Finnur málaði
allt hvað hann gat með þessari heimagerðu
málningu. Hagleikur braeðranna og listfengi
spyrst um héraðið. Tálgusteinn og ýsubein
verða fímum höndum yrkisefni.
Georg Georgsson læknir á Fáskrúðsfirði
sendir Ríkarði útskurðaijám að gjöf. Vin-
samlegt — og „greinileg bending frá læknin-
um, hvaða braut ég skyldi ganga", segir
Ríkarður í bók sinni.
En sá sem mestan þátt átti í að Ríkarður
hélt til Reykjavíkur til þess að afla sér
menntunar var Páll H. Gíslason verslunar-
maður á Djúpavogi, síðar kaupmaður í
Kaupangi, faðir Stefáns A. Pálssonar, sem
enn lifir háaldraður í Reykjavík, kunnur
fyrir starf sitt að mannúðarmálum. Nafni
Páls í Kaupangi og sonarsonur er Páll Gísla-
son læknir og borgarfulltrúi í Reykjavík.
Páll kaupmaður skrifaði Stefáni Eiríkssyni
tréskurðarmanni og bað hann taka Ríkarð
til náms og fékk játandi svar. Gísli f Papey
hafði séð steintafl Ríkarðs. Bað fyrir kveðju
og innskrift í reikning Ríkarðs. Þannig lögð-
ust margir á eitt og réttu fram hjálparhönd
ungum efnismanni.
Stefán Eiríksson myndskeri var Aust-
fírðingur að uppruna, fæddur í Fremraseli
í Hróarstungu. Hann nam myndskurð í'
Kaupmannahöfn, var snillingur í höndum,
að sögn Ríkarðs, glaðlyndur að eðlisfari og
féll vel með þeim. Að loknu þriggja ára
námi lauk Ríkarður prófí. Prófverkefni hans
var spegilrammi sem nú er geymdur á Þjóð-
minjasafninu. Er skemmst frá því að segja
að verk Ríkarðs vakti almenna aðdáun og
prófdómaramir sem ekki voru daglega að
hafa í hámæli hrós um verk manna sögðu
í skjali sínu er Ríkarði var afhent í viður-
kenningarskyni: „Aðdáanlega af hendi
leyst.“
Undir þennan vitnisburð rita Stefán hinn
oddhagi Eiríksson, Ámi leturgrafari Gísla-
son, sem var að sögn Benedikts Gröndals
svo frægur fyrir ritlist og málmgröft að
útlendingar vildu ekki trúa, að verk hans
væm gerð á íslandi, og svo iðjusamur, að
sögn Ríkarðs, að hann hélt á signeti í ann-
arri hendinni og al í hinni og gróf á signet-
ið gangandi um götur bæjarins, og var lög-
regluþjónn í leiðinni, með auga á allri um-
ferð. Auk þeirra var Bjami Jónsson frá
Galtafelli, bróðir Einars myndhöggvara.
Bjami var sjálfur lærður húsgagnasmiður,
félagi Jóns Halldórssonar „í Kóinu", eins
og sagt var, seinna Bjami í Bíó, eigandi
kvikmyndahússins, faðir Harðar húsameist-
ara ríkisins.
Á námsáram Ríkarðs í Reykjavík var
Þorsteinn Erlingsson skáld kennari hans í
Iðnskólanum. Ríkarður skýrði Bjama Bene-
diktssyni frá Hofteigi frá kennslu Þorsteins:
„Hann fór oft í gönguferðir með okkur eink-
um í dönskutímunum — stundum ofan í
flöra, stundum upp á. Skólavörðuhæð, einu
sinni alla leið inn í Öskjuhlíð." Hér kemur
glöggt fram hve bærinn hefír vaxið og allar
Qarlægðir verða afstæðar með tímanum.
Svo sem jafnan era gamanmál Ríkarði hug-
stæð, einnig frá kennslustundum. „Ég minn-
ist þess ekki, að sést hafí skapbrigði á Þor-
steini í tímum, þó frammistaða nemendanna
væri býsna misjöfn. í bekknum var einn
Bijóstmynd af Jónasi Jónssyni fá Hriflu.
nemandi með afbrigðum tomæmur og
óhneigður til náms; en ég held jafnvel að
Þorsteinn hafí verið þýðari við hann en aðra,
ef nokkuð var. Pilturinn var sérstaklega illa
að sér í íslenskri réttritun. Eitt sinn er vit-
leysur hans í þessari grein keyrðu úr öllu
hófí vék Þorsteinn sér prúðmannlega að
honum og sagði: „Nú skal ég kenna þér
gott ráð; þú skalt skrifa orðin alveg þveröf-
ugt, við það sem þér fínnst vera — og sjá
svo hvemig fer.““
Ríkarður var hinn eini er kvað ljóð um
Þorstein Erlingsson við fráfall hans. Þá
söng hann einnig ljóð Þorsteins, Júlínótt á
plötu.
Stefán Eiríksson útvegaði Ríkarði atvinnu
í Kaupmannahöfn. Síðar komst Ríkarður
að hjá Einari Jónssyni myndhöggvara, lærði
að móta myndir og undirstöðu að högg-
myndagerð. Einar ráðlagði honum eindregið
að fara í Listaháskólann. Þangað komst
Ríkarður eftir vel heppnað inntökupróf.
Hann var svo heppinn að fá tilsögn hjá
Edvard Eriksen, höfundi Hafrneyjunnar
(Den lille Havfrue) í Kaupmannahöfti. Móð-
ir Edvards var íslensk, Svanfríður Magnús-
son hét hún, fædd 1855, dáin 1924. Það
kom í hlut þeirra Ríkarðs og skólafélaga
hans Severins Jakobsens og Knudsens, að
„cicelera" (hamra eirsteypingar) áður en
Haftneyjan var gefín, en það gerði Carl
Jacobsen árið 1913. Þótti þeim félögum
mikið til um er eitt af dönsku blöðunum lét
þess sérstaklega getið að verkið væri vel
af hendi leyst.
Severin Jakobsen gerði síðar styttu
Davíðs Stefánssonar skálds, þá er nú prýðir
saiarkynni Þjóðleikhússins.
Ríkarður var samtíma mörgum íslending-
um í Kaupmannahöfn, þeim er síðar urðu
þjóðkunnir á sviði bókmennta, Iista og
stjómmála. Einn margra var Sigurður Nord-
al. í listaverkabók Ríkarðs kemur fram að
Nordal er skráður eigandi að bikar sem
skorinn er úr hvaltönn. Á Kaupmannahafn-
aráram Ríkarðs hafði Skinfaxi borist í hend-
ur honum. Það var blað Ungmennafélag-
anna. Athygli Ríkarðs beindist að ritgerðum
Jónasar Jónssonar frá Hriflu. „Ég varð
mjög hrifínn af þessum skrifum, en þekkti
ekkert til höfundarins," sagði Ríkarður.
Spurði hann þá Sigurð Nordal, sem þá var
við nám í Kaupmannahöfn „hvemig hann
væri eiginlega, þessi Jónas Jónsson frá
Hriflu". Sigurður Nordal svaraði ekki öðra
en þessu: „Jónas Jónsson er yndislegur
maður." Atvikin höguðu því svo að Ríkarður
átti eftir að slást í för með Jónasi Jónssyni
og ferðast með honum um landið þvert og
endilangt er hann vann að stofnun Fram-
sóknarflokksins. Jónas hélt erindi, en
Ríkarður söng og sagði gamansögur. Einnig
gekkst hann fyrir fjöldasöng og sijómaði
af röggsemi. Vinátta góð tókst með þeim
Jónasi. „í einskis manns návist hefír mér
liðið betur. Þar er alltaf yl, mannúð, skiln-
ing og samhljóm að fínna," sagði Ríkarður
um Jónas frá Hrifiu. Ennfremur: „Hann
hjálpaði mér á hinn drengilegasta hátt, án
þess að þar væri um nokkra ölmusu að
ræða.“ Þótt Ríkarður nyti vináttu Jónasar
og fyrirgreiðslu var það þó álit kunnugra
að hann hafí með ýmsum hætti goldið þeirr-
ar vináttu er andstæðingar JJ fjölluðu um
mál er snertu Ríkarð.
Meðal landa sem Ríkarður kynntist á
Hafnaráram sínum vora þeir Guðjón Bald-
vinsson frá Böggvisstöðum og Ólafur Frið-
riksson ritstjóri. Við þá batt hann vináttu-
bönd. Ríkarður kvað Guðrjón hafa verið „einn
hinn vænlegasta lauk íslenskra ættstofna".
Fyrsta mjmd Ríkarðs, er hann mótaði og
vann á námsáram sínum í Kaupmannahöfn,
var vangamynd Guðjóns Baldvinssonar.
Rfkarður kvaðst hafa notið „ómetanlegrar
ánægju og uppfræðslu“ af viðkynningu sinni
við Guðjón. Að sögn Sigurðar skólameistara
Guðmundssonar er var samtíða þeim fyrr-
nefndu félögum í Kaupmannahöfn var eng-
inn stúdent kunnugur eins mörgum iðnaðar-
mönnum og alþýðufólki meðal landa f Höfti
og Guðjón. „Hann hugsaði mikið um, hvern-
ig mannlífíð og manneðlið, þjóðfélagið og
skipan þess ætti að vera. Hitt hugleiddi
Sigurður Guðmundsson skólameistari.
Banakossinn (Ólafur liljurós og álfamærin),
lágmynd.
Tréspýta.
10